rompslomp wat as vertragings- en uitsluitingstegniek gebruik word. Informele toegang is dikwels meer doeltreffend en veral tydbesparend. Dit word deur rolspelers se netwerke bepaal.
De Waal spring dwarsoor al die formele hekwagters en praat regstreeks met Coetsee – vóór hy Kruger opgevolg het en ook nádat hy minister geword het. De Waal het ook vir Kruger ’n brief geskryf om te sê dat Winnie Mandela meer probleme op Brandfort veroorsaak as dié wat Kruger wou oplos. Die De Waal-familie was ongelukkig oor die omstandighede waarin Winnie Mandela moes woon. Hulle het dit vir haar so maklik as moontlik probeer maak deur byvoorbeeld hulle huis beskikbaar te stel aan gaste uit die buiteland wat sy toegelaat is om te woord te staan. Sy het soms ook hulle huistelefoon gebruik. Adéle de Waal het by geleentheid vir groot konsternasie gesorg toe sy Winnie vinnig in die township moes gaan aflaai sodat dié betyds kon wees vir haar inperkingsvoorwaardes. Adéle de Waal en haar vriendin het hulle vasgeloop teen ’n oorywerige polisieman, Gert Prinsloo, wat met die woord “arresteer” geïndoktrineer was. Pieter de Waal se reaksie hierop, en sy voorneme om die minister te skakel, het dié plofbare situasie ontlont. Die persoon wat die minister geken het, het meer invloed as ’n polisieman gehad.
Dis ná die gesprek in die vliegtuig dat Coetsee besluit om Nelson Mandela in die hospitaal te gaan besoek. Daar is ’n belangrike agtergrond tot dié besoek benewens die gesprek: Die ANC het vir ongeveer ’n halwe eeu nie geweld as ’n middel om politieke doelwitte te bereik onderskryf nie. Dialoog en onderhandeling was eerder die wagwoorde. Selfs toe Nelson Mandela en ’n paar ander nuwegenerasie-leiers die ANC se jeugvleuel gestig het en van ou hout ontslae geraak het, het dié militantheid hulle nie onmiddellik na wapens laat gryp nie. ’n Drastiese verandering tree in 1961 in. Nog voor Suid-Afrika ’n republiek buite die Statebond geword het, en met die bloedige Sharpeville vars in die geheue, skryf Mandela aan Hendrik Verwoerd, die destydse eerste minister, ’n brief. Hy stel ’n Nasionale Konvensie voor met as oogmerk die skryf van ’n nuwe, nie-rassige en demokratiese grondwet. Hy kry geen reaksie nie. Die ANC se dekades lange beleid van niegewelddadige optrede het hierna tot ’n einde gekom. Umkhonto weSizwe (MK) word gestig. Mandela het later erken hy het nooit gedink die ANC se gewapende stryd sou die apartheidstaat omverwerp nie. Dit het natuurlik wel die apartheidstaat onder groot druk geplaas.
Mandela self, soos ook Tambo en Mbeki, was altyd op ’n gekwalifiseerde wyse ten gunste van dialoog. Hulle het sterk in die tradisie gestaan van die Vryheidsmanifes (“Freedom Charter”) wat in 1955 by Kliptown aanvaar is. In die Afrikaner-ANC-gesprekke het die ANC-deelnemers, en veral Thabo Mbeki, gereeld daarvan gewag gemaak dat die manifes in ’n pro-onderhandelingsfilosofie gedoop was en dat dit die kontoere vir ’n gesprek oor die verwagtings en regte van swart mense uitgespel het. Vir Mbeki was die Vryheidsmanifes ongetwyfeld sy politieke en intellektuele verwysingspunt, sy primêre teks en grondliggende toekomsvisie. Dis die rede waarom hy hom ook binne die ANC met sy toenemende militantheid en revolusionêre magsdrome kon handhaaf. Niemand het dit durf waag om die Vryheidsmanifes te bevraagteken of te verontagsaam nie. Mbeki was in die vertolking van die manifes die militantes se meerdere.1
Daar het gedurende die sestigerjare ’n belangrike verskuiwing plaasgevind toe die idee van ’n gewapende stryd en ’n militêre oorname van die Suid-Afrikaanse staat prominent geword het. Dié prominensie, en die verwagtings van die ANC se militêre vleuel, is veral deur die destydse Sowjetunie die hoogte in gejaag. Die buitelandse vleuel van die ANC het finansieel, militêr en polities hoogs afhanklik van Moskou en sy meelopers geword. Dit is ingesuig in die Oos-Wes-konflik én in die ideologiese drome van Moskou. Die Vryheidsmanifes se beklemtoning van die idee van nasionalisering was natuurlik in dié kringe ’n bron van inspirasie. Mandela, wat in 1963 in hegtenis geneem is en in 1964 tydens die Rivonia-verhoor tot lewenslange gevangenisstraf veroordeel is, was vir baie jare op Robbeneiland ingehok. Hy was nie ’n kommunis en ’n aanhanger van Moskou se ideologiese drome nie. Dit was eerder ’n geval van “my vyand se vyand is my bondgenoot”. In sy sel en in die groewe van Robbeneiland het hy nie sy lot gesit en bekla nie. Hy het oor die toekoms gedink en gedroom. In Maart 1982 vind daar ’n groot verbetering in sy omstandighede plaas. Hy, Walter Sisulu, Ahmed Kathrada, Raymond Mhlaba en Andrew Mlangeni word na Pollsmoor verskuif. Op die derde verdieping daar is hulle in meer beskaafde omstandighede as op Robbeneiland aangehou. Daar was selfs beddens met lakens. En ook handdoeke. Hulle kon soms ook buitelandse besoekers ontvang. Kobie Coetsee was toe die minister verantwoordelik vir gevangenisse. Hy was ’n Botha-aanstelling. Dit was ook Botha wat Kruger uit sy kabinet uitgelaat het.
Mandela se herinnering aan hierdie verskuiwing is besonder roerend. “’n Mens kan aan enige iets gewoond raak en ek het aan Robbeneiland gewoond geraak. Ek het byna twee dekades lank daar gewoon. En al was dit nie my tuiste nie – my huis was in Johannesburg – het dit ’n plek geword waar ek gemaklik gevoel het. Ek het verandering altyd moeilik gevind … Ek het nie die vaagste benul gehad waarna om uit te sien nie.” Dié verskuiwing na Pollsmoor was uiteindelik van groot politieke belang – al het die regering daarmee ander oogmerke nagestreef, soos onder meer die verbreking van die wêreldwye verbintenis van die naam Mandela met Robbeneiland met sy kragtige politieke simboliek.
Dis vanaf Pollsmoor dat Mandela na die Volkshospitaal geneem is waar hy geopereer en versorg is. Paul Cluver, destyds ’n bekende Kaapse neurochirurg en vandag ’n gesiene wynboer, het breinoperasies in die Volkshospitaal uitgevoer. Hy vertel dat toe hy op ’n dag by die teatergedeelte van die hospitaal opdaag, alles afgesper was. Daar was ’n ietwat vae verduideliking dat noodsaaklike herstelwerk gedoen moes word. Hy is eers later oor die eintlike rede ingelig. Geheimhouding was in daardie stadium ’n kwessie van nasionale veiligheidsbelang. Daar was ’n belangrike newe-effek toe dit bekend geword het dat Mandela geopereer is. Die vraag is skielik met groot dringendheid gestel: Wat sou gebeur as Mandela in aanhouding sterf? Die antwoord op hierdie vraag kon nie op ’n Jimmy Kruger-wyse verstrek word nie. Coetsee het dit ook goed besef.
Dis in die Volkshospitaal waar Kobie Coetsee Mandela besoek het, die eerste minister van die regerende party wat Suid-Afrika se wêreldbekende prisonier besoek. Persoonlik twyfel ek of Kobie Coetsee met dié besoek enige langer-termyn strategiese of selfs taktiese oogmerke gehad het. Dit was eerder ’n welwillendheidsbesoek met ’n goeie dosis nuuskierigheid. En dit het vir beide Coetsee en Mandela risiko’s ingehou. Coetsee, en veral Mandela, het egter baie gou die belang van die besoek ingesien, al het dit ’n hele tyd geduur alvorens dié besoeke tot ’n verkenning van onderhandelingsmoontlikhede gelei het. Dit was egter die begin van ’n proses waar “vyande” informeel met mekaar begin praat het, ’n tweede spoor binne die stelsel en bowendien vertroulik. Wat onmiddellik hierna volg, was ’n beslissende sleutel in die slot van ons land se polities dig gegrendelde deure: die bou van persoonlike verhoudinge op die basis van vertroue en (self)versekerdheid. ’n Proses op ’n persoonlike vlak, op die basis van wedersydse respek en vertroulikheid, het begin. Die ANC het soos Thabo Mbeki dit vroeg in 1988 aan my gestel het, ’n beginselposisie gehad: Die regime moet die inisiatief neem om ’n gesprek met die ANC te inisieer. Dis nie die ANC wat dit moet doen nie. Dis waarom Mandela ’n groot risiko geneem het en later ook erge kritiek van sy medegevangenes oor sy inisiatiewe uit die tronk moes hanteer.
Dis een van die lesse wat ek baie gou geleer het: Vertroue tussen historiese politieke vyande word ook deur middel van gedeelde risiko’s gebou. Die bou en onderhou van vertroue en (self)versekerdheid is nie bloot ’n morele keuse of ’n soort “bekering” nie. Dit sluit belangrike strategiese en taktiese fasette in. Die sakesektor is hiervan ’n goeie voorbeeld. Goeie en werkende vennootskappe word nie net op die deel van voordele gebou nie, maar óók op die deel van risiko’s. Pertinent gestel: Vertroue word bevorder wanneer die partye gesamentlik voordele en risiko’s deel. Dis wat Kobie Coetsee, wat nie sy kabinetskollegas oor sy gesprekke met Mandela ingelig het nie, gedoen het. Dit was wat Mandela ook gedoen het. Hy en Coetsee het uiteindelik baie meer as ’n bloot welwillendheids- of morele belang by hulle gesprekke gehad. Daar was mettertyd ’n strategiese en taktiese belang.
Mandela, ten spyte van sy jare lange gevangenskap, het presies geweet wat hy wou doen en hoe hy dit wou doen. Hy het geweet dat as die Botha-regime hom van Lusaka, ander ANC-leiersfigure en ook die UDF isoleer, dit sy eie politieke aanneemlikheid sou ondermyn. Hy wou en kon nie “verdeel en heers” aanvaar nie. Tog wou hy nie sy gesprek met Coetsee en die daaropvolgende gesprekke aan die groot klok