day I die.” Hy sê daarna iets wat my baie geroer het, selfs vandag nog: “Oliver Tambo is much more than a brother to me. He is my greatest friend and comrade for nearly fifty years.” Mandela het geweet wat vriendskap en lojale persoonlike verhoudings is. Hy sê ook: “I am not a violent man … it was only when all other forms of resistance were no longer open to us, that we turned to armed struggle.” Toe kom daar ’n politieke doodskoot: Botha sou moes bewys hy is anders as Malan, Strijdom en Verwoerd. “Let him renounce violence.”
Coetsee was altyd besorgd oor Mandela se waardigheid en gerief. Hy het hom nooit in die tronk ontmoet nie. Hy het iets gedoen wat nie alleen uiters gewaagd was nie, maar ook uniek in ’n voorbereidingsfase vir ’n ingewikkelde politieke skikkingsproses. Dit was enersyds ’n gewaagde oefening in die skep van vertroue en selfversekerdheid, en andersyds ’n bekendstelling van Mandela aan ’n wêreld waarvan hy dekades lank uitgesluit was. Hy word kort ná sy ontslag uit die Volkshospitaal, op 23 Desember 1985, op uitstappies geneem. En sonder dat veiligheidswagte hom opsigtelik vergesel, oppas of beskerm. Hy word ’n gevangene – die bekendste in die wêreld – met vryheid! En dit was nie net dat hy deur Coetsee en later, vanaf 1988, deur ander lede van die komitee vertrou is nie. Mandela het hulle ook vertrou. Soos iemand uit die geledere van die NI teenoor my opgemerk het: “Daar was nie ’n kat se kans dat iemand hom sou herken nie, want daar was nie foto’s van hom in omloop nie. En hy wou ook nie herken word nie. Hy het klaarblyklik belangriker sake op sy brein gehad.”
Dit was ’n uiters gewaagde onderneming. Mandela kon in ’n motorongeluk betrokke raak, altyd ’n moontlikheid op Suid-Afrikaanse paaie. Dit kon ook uitlek en ’n sluipmoordaanval tot gevolg hê, iets wat later in die beplanning van sy vrylating deeglik in ag geneem is. Regse fanatici en die staat se eie moordbendes was onvoorspelbaar. Die NI, in noue samewerking met sleutelpersoneel van die goed opgeleide en professionele Eenheid vir die Beskerming van Baie Belangrike Persone, het die moontlikhede deeglik in ag geneem. Ek het die persoon in beheer, “IB”, goed geken.
Daar was aanvanklik uitstappies na Kaapstad en omgewing. Later word al verder gereis: Paternoster, Saldanhabaai en Worcester. Mandela kon ook versoeke rig. Een besoek wat my, toe ek later daarvan verneem het, baie opgewonde gelaat het, was aan Laingsburg, my geboortedorp. Mandela het skynbaar oor die erge rampvloed wat Laingsburg getref het, gelees. Hy het toe versoek om dié dorp te besoek. Sy lang verblyf in die tronk en sy arbeid op Robbeneiland het sy hande en sy lyf hard gemaak, maar nie sy hart nie. Hy is iemand met staal in sy wil en in sy tande, maar nie, by wyse van spreke, in sy hart nie. ’n Mens moet versigtig wees om nie persoonlike verhoudings in verkennings-, bemiddelings- en onderhandelingsprosesse te oorbeklemtoon nie. Daar is ook ander faktore wat ’n rol speel: magsverhoudinge, gevestigde belange, aspirasies, geweld, ekonomiese werklikhede, en so meer. Wanneer dit egter by die bou en onderhou van vertroue en selfversekerdheid kom, kan dit nie buite persoonlike verhoudinge om geskied nie. Dis in die geval van Mandela ’n merkwaardige storie waarna al baie verwys is. Die impak daarvan was egter so groot dat dit hier in breë trekke herhaal moet word: Die verhouding tussen Nelson Mandela en James Gregory, wie se seun Brent – ’n leerlingbewaarder – ook betrokke was toe Mandela na ’n woning op die Victor Verster-gevangenisterrein verskuif is.
Gregory het van Natal af gekom. Hy het op ’n plaas in Zoeloeland grootgeword en was 23 jaar oud toe hy op Robbeneiland begin werk het. En hy kon Zoeloe lees en praat. Hy het letterlik saam met Mandela en die ander swart leiersfigure op Robbeneiland ouer geword. Dit was ook hy wat meestal vir Mandela op sy uitstappies geneem het toe hy na Pollsmoor verskuif is. En toe Mandela in ’n gerieflike huis op die Victor Verster-gevangenisterrein gaan woon het, is Gregory saam. Dit was onvermydelik dat daar tussen dié bewaarder en Suid-Afrika se internasionaal bekende gevangene ’n betekenisvolle persoonlike verhouding ontwikkel het. Hulle het gepraat oor die land en sy mense. En Mandela, veral tydens sy uitstappies, kon die omgewing en die bewoners deur die oë van sy bewaarder sien en ervaar. Mandela het myns insiens meer van wit mense, en veral Afrikaners, verstaan as wat hulle van swart mense verstaan het.
Die gesprekke met Coetsee se komitee, tesame met sy uitstappies, het Mandela ongetwyfeld baie hoop gegee. Hy het selfs in 1988 ’n brief aan PW Botha geskryf en teen Augustus ’n goeie aanduiding gekry dat ’n ontmoeting op hande was. Toe gryp die noodlot in: Mandela word op 12 Augustus 1988 weer gehospitaliseer en tuberkulose word gediagnoseer. Hy kon eers teen die einde van September 1988 die hospitaal verlaat en is in ’n private kliniek versorg. Dis interessant om daarop te let dat die derde vergadering van die nie-amptelike Afrikaner-ANC-gespreksgroep vanaf 21 tot 24 Augustus 1988 plaasgevind het. In Desember vind sy verskuiwing na Victor Verster en ’n gerieflike huis op die gevangenisterrein plaas. Die NI het die huis binne twee dae gemeubileer. Hier kon Mandela ’n groot verskeidenheid van vryheidstryders en gemeenskapsleiers ontvang. Die skikkingsproses het vaart gekry, al het vlamme en rook steeds oor die land uitgeslaan.
PW Botha het myns insiens reeds teen 1985 besef dat Nelson Mandela en ander politieke gevangenes se vrylating onafwendbaar was. Buitelandse en binnelandse druk, en veral Margaret Thatcher se standpunt, was in dié verband die drukfaktore. Hy het net nie geweet hoe en wanneer nie. En hy wou dit natuurlik op sy eie voorwaardes doen. Hiervan het twee baie swaar geweeg: Die afswering van geweld, en die posisie en rol van die kommuniste (SAKP). Teen 1988 het hy besef ’n kompromis wat hoop sou gee, is nodig. Die voorstel vanuit die Coetsee-komitee om Mandela na ’n huis op die Victor Verster-gevangenisterrein te verskuif, was vir hom ’n uitkoms en die eerste openbare sein van die Botha-regime dat Mandela se vrylating net ’n kwessie van tydsberekening was. Botha het teen dié tyd besef as swart leierskap in die hantering van die politieke konflik in Suid-Afrika ’n noodsaaklike rol moes speel, Nelson Mandela ’n sentrale figuur binne dié leierskap moes wees. Botha het egter alle leiersfigure wat kommuniste was, of volgens hom selfs daarna “geruik” het, met erge weersin bejeën. Naas die kwessie van geweld was Botha se fanatieke anti-kommunisme ’n sielkundige en politieke blokkade vir Mandela se vrylating. Barnard het egter onmiddellik Mandela se leierskapseienskappe herken. Mandela se internasionale politieke en morele status het in ieder geval sy leierskapsrol onafwendbaar gemaak. Dit was aanvanklik vir die Lusaka-ANC ’n probleem. Oliver Tambo was immers die amptelike leier.
Hoe om Botha te oortuig dat ’n persoonlike ontmoeting met Mandela polities noodsaaklik was, was ’n baie delikate kwessie. Die voorbereidingsfase vir ’n amptelike skikkingsproses het ook voorbereiding van PW Botha vereis. Niel Barnard het, terugkykend hierop, in 2004 in ’n onderhoud (Heald, p102) die delikaatheid van die probleem skerp opgesom. “Vir PW Botha om met Mandela te praat, was van dieselfde moeilikheidsgraad as om George Bush te probeer oortuig het om Osama Bin Laden na die Withuis te nooi.” Die voorbereidingsfase was ingewikkelder as wat baie kommentators vandag dink. En dit het al vroeg begin met Mandela se eerste hospitalisasie. En toe gryp die noodlot in: PW Botha kry in Januarie 1989 ’n beroerte-aanval, iets wat Oliver Tambo in Augustus 1989 ook oorgekom het. Intussen gaan die proteste in Suid-Afrika en die gesprekke tussen die komitee en Mandela voort. Botha herstel sodanig dat hy met sy pligte as staatspresident kon voortgaan. Hy was toe nie meer leier van die NP nie. FW de Klerk, wat op 47-jarige leeftyd leier van die Transvaalse NP geword het, het op 2 Februarie 1989 ook die nasionale leierskap oorgeneem.
Dis nodig om iets aan te roer waaroor al die partye tot die gesprek sensitief was: Die reaksie van ondersteuners as die gesprekke sou uitlek. Die kontrole wat Botha, Coetsee en veral Barnard hieroor kon uitoefen, was in baie opsigte waterdig. Hulle was binne ’n “stelsel” met burokrate wat nie links en regs uitgepraat het nie. Mandela het nie oor so ’n “stelsel” beskik nie. Hy moes op ’n paar mense vertrou en ook aanvaar dat die burokrate hom nie deur lekkasies aan die pers in ’n politieke verleentheid sou bring nie. Dit was een van die grootste risiko’s wat hy geloop het. Toegegee, sy regeringsgespreksgenote was van sy welwillendheid en samewerking afhanklik. Vertroue het ook baie te make met die aanvaarding van ’n verhouding van interafhanklikheid, tesame met die soort aspirasies wat deur die betrokke partye gekoester word. In die geval van Mandela en sy gespreksgenote was die verwagtings sterk én hoog: ’n einde aan politieke geweld en ’n proses wat vrede sou bring.
Afgesien van die rapporteringsroete wat deur Mandela en Bizos na Lusaka oopgemaak is, en waarvan Kobie Coetsee bewus was, is daar ook ’n ander roete uitgebou: Operasie Vulindlela (Vula). Dit was die breinkind van die revolusionêre militantes