Vreedsame revolusie. Niël Barnard

dae en nagte se worstelinge sorg.

      By Kodesa 1 is ooreengekom om vyf werkgroepe met verteenwoordiging van alle deelnemende partye te stig om op ’n openlike, deelnemende en gelykwaardige manier die kern­vraag­stukke van die vredesproses aan te pak. Uiteraard het die werkgroepe nie al die antwoorde en oplossings gebring nie. Tog was dit die onontbeerlike openbare verhoog waar politici onder die waaksame oog van hul ondersteuners en die media na hartelus kon rede­ka­wel en daardeur ’n onskatbare bydrae lewer om Jan en San Alleman te laat voel hulle is deel van die vrede en die toekoms.

      In die moderne wêreld sal ooreenkomste wat in die geheim in rookgevulde kamers onderhandel word sonder om die burgery deel daarvan te maak, net nooit in die finale uitvoering slaag nie.

      Die werkgroepe het op die volgende temas gefokus: 1. die skep­ping van ’n gelyke politieke speelveld; 2. grondwetlike beginsels en ’n nuwe grondwet; 3. ’n oorgangsbedeling totdat die nuwe Grondwet in werking tree; 4. die TBVC-state en hul demo­kra­tiese regte; en 5. tydskale vir die implementering van die Kodesa-­ooreenkomste.

      Met uitsondering van Werkgroep 2 was die bydrae van die werk­groepe ten beste ’n skrale oes. Derduisende woorde in seepkis­orakels getooi, is gespreek. Gewaande intellektuele wyshede is kwyt­geraak. Gal is gebraak en aspirant-politici het skalks gekyk of die media van hul slimmighede kennis neem.

      Baie van veral die NP-politici se bydraes by die werkgroepe was erbarmlik. Hulle was onvoorbereid, het advies gesoek by junior amptenare en weinig leiding van De Klerk of Meyer gekry. Hulle was eenvoudig nie opgewasse vir die taak nie.

      By Werkgroep 2 het die vonke gespat. Tertius Delport en Cyril Ramaphosa het tromp-op gebots oor die persentasie wat nodig sou wees om die Tussentydse Grondwet te verander. Delport het op ’n meerderheid van 75% aangedring, oënskynlik met De Klerk se steun. Ramaphosa het by twee derdes begin maar dit later tot 70% opgeskuif.

      Later het hy bygevoeg dat as die grondwetskrywende vergadering nie binne ses maande ’n grondwet met die vereiste meerder­heid (75% of 70%) aanvaar nie, ’n referendum gehou moet word waarin ’n gewone meerderheid voldoende sou wees. Met die ANC se bekende en geoefende manier om prosesse te vertraag, sou dit vir hulle kinderspeletjies wees om so ’n referendum af te dwing.

      Dit was egter nie nodig nie. Teen die middel van 1993 het De Klerk op Mandela se aandrang van ’n meerderheid van net 60% kopgegee. Dit is wat gebeur as leiers strategies dom is. De Klerk se traagheid om nie ’n besluit te neem wanneer hy moet nie, het hom ingehaal.

      Wat ’n historiese bydrae betref, was die Kodesa-werkgroepe randeiers. Fundamentele kwessies is steeds vertroulik uit­ge­wors­­tel. Die kernvraagstukke van die onderhandelinge – die gewa­pen­de konflik, populistiese massageweld, die toekoms van die staats­diens, regstellende aksie, amnestie, die amptelike landstale en kulturele kwessies, die provinsies en hul grense, konstitusionele regeringsvlakke en die afwenteling van mag – is steeds met geslote deure deur die hoofonderhandelaars uitgespook.

      In die vertroulike gesprekke en bedinging in die werkgroepe het die Regering se standpunte meermale geseëvier; in die “open­bare onderhandelinge” selde.

      Gedurende 1991 het dit klaarblyklik vir die staatsdepartement Staatkundige Ontwikkelingsdiens (SOD) duidelik geword dat hy ’n dringende behoefte aan oorhoofse bestuur en beplanning en koördinering met die breë staatsdiens nodig het. Ek was toe reeds jare lank die mees senior direkteur-generaal van die staat.

      Roelf Meyer, minister van Staatkundige Ontwikkeling, het my gepols of ek nie wou kom help om die skikkingsproses te bestuur nie. Ons het mekaar sedert ons studentedae in die 1970’s aan die Vrystaatse Universiteit geken en het toevallig dieselfde aand lid geword van die Ruiterwag, ’n Afrikaner-kultuurorganisasie vir jong mans.

      Meyer se aanbod het ’n eensame besluit meegebring waaroor ek snags baie rondgerol het. Nasionale Intelligensie sou in veilige hande wees en ek het geoordeel dat die skikkingsproses Suid-­Afrikaners se lot vir geslagte sou bepaal. Nogtans het ek en Engela met swaar harte ons bande met NI verbreek.

      Op 1 Februarie 1992 het ek direkteur-generaal van Staatkundige Ontwikkeling geword. Dit was ’n sleuteldepartement wat baie bestuursaandag nodig gehad het. In staatsdiensterme was dit ’n jong departement wat reeds verskeie ministers gehad het van wie die deurwinterde Chris Heunis die bekwaamste was. Hy het my vroeër ernstig gevra om DG van die departement te word, maar ek het nie daarvoor kans gesien nie. Bowendien was daar in ’n stadium bespiegelinge in die media dat ek minister van dié departement sou word en dit het ’n onaangename skindery tot gevolg gehad.

      Aan die amptenarekant het die departement gesukkel om stabiliteit en ’n gedugte korps lede daar te stel. Bekwame amptenare sluit nie maklik uit eie keuse by nuwe departemente aan nie en daar is baie gesukkel om veral die topposte te vul. Boonop is dit ’n uitdaging vir nuwe departemente om hul lêplek van verantwoordelikhede in die burokrasie oop te skop.

      Gelukkig kon ons daarin slaag om die dienste van ’n paar ge­wese NI-lede soos Maritz Spaarwater, Daan Opperman, AP Botha, Herman du Toit, Gustav von Bratt en Nel Marais te bekom. SOD het ook oor die staatmakervermoëns van onder andere Andrew Gray, Ando Donkers, Chris du Plessis, Koos van der Merwe, Chris Maritz, Renate Williams, Francois Beukman en ’n spesialisraad­gewer, Johan Symington, beskik. Symington se wysheid was meermale onontbeerlik.

      Die adjunkhoof, Henk Fourie, en die administratiewe hoof, Deon du Plooy, was staatmakers uit die trotse tradisie van die ou staatsdiens wat die ruggraat van die departement uitgemaak het.

      Die departement was nietemin ’n klein groepie mense wat hulle hoofsaaklik met ellelange akademiese beredeneringe besig gehou het en nie daarin geslaag het om die implementering van die staatkundige skikkingsproses suksesvol te hanteer nie.

1 Hermann Giliomee, Die laaste Afrikanerleiers (Kaapstad: Tafelberg, 2012), p. 355; Willie Esterhuyse, Eindstryd. Geheime gesprekke en die einde van apartheid, p. 292.

2 FW de Klerk, Die laaste trek – ’n nuwe begin (Kaapstad: Human & Rousseau, 1999), p. 239.

3 Patti Waldmeir, Anatomy of a Miracle (Londen: Viking, 1997), pp. 191-192.

4 FW de Klerk, Die laaste trek – ’n nuwe begin, pp. 240-242.

5 Die twee wat nie die verklaring wou onderteken nie, was Bophu­tha­tswana, wat teen herinlywing by Suid-Afrika gekant was, en die IVP, vir wie federalisme nie sterk genoeg in die verklaring gefigureer het nie.