sal ’n brief skryf,” sê Tumelo John, hy weet nie seker wat dit sal help nie. “Maar bring eers al jou papiere, bewysboek, kwitansies … hoe meer papiere, hoe beter. Wanneer kan jy weer kom?”
Die man is nie baie ouer as ek nie, dink hy. Hy het werk, hoekom moet hy ’n vreemdeling wees en waarom moet hy bedel?
Dis hieraan wat hy dink toe Nkosi se kombi by die voordeur stilhou. Sy dogtertjie gil opgewonde (“Pappa!”) en almal kom uit om na die kar te kyk.
Natuurlik het Nkosi ouer geword sedert jy laas van hom gelees het, ’n groot man wanneer hy uitklim en langs Tumelo John staan, breed. Hempsmoue wat styf om die boarms span. Hare baie kort geskeer, hartlik, hoewel die oë jou waarsku: moenie my verkeerd opvryf nie.
“Daardie Mabe is ’n regte ou drol,” sê hy minagtend, maar Tumelo John is so beïndruk met die bussie dat hy nie uitvra nie, die ding is dan splinternuut!
“Volgende keer as ek moet afsit Durban toe, ry jy saam met my, hierdie wa vlieg behoorlik. Shit, ek weet nie hoe ek so kon sukkel met daardie ou krok nie.” En al die deure word oopgemaak, die enjinkap – tweeliter en waterverkoel – die sitplekke oopgeklap … Durban toe, sê hy.
Dis juis toe hy Nkosi laas Desember Natal toe geneem het dat Tumelo John die ongeluk met sy vorige motor gehad het. Nkosi moes dringend Durban toe, hy het aangebied om buiten die brandstof ook te betaal vir twee nuwe bande. Hulle is die Maandag na die Kersnaweek hier weg, Busi en die kind is na haar ma in Soweto; hulle sou weer die Vrydag met Oujaar terug wees. Van Nkosi het hy die paar dae min gesien. Tumelo John het by die Mtshali’s oorgebly. Die Donderdagmiddag met hulle vertrek uit Durban – sy motor vol avokado’s en piesangs en madoempies – sê Nkosi ewe terloops toe hulle by die Umlazi-fietsstadion verbyry: “Sien jy daar?” Hy wys sonder om sy kop in daardie rigting te draai. “Dis waar ou Mxenge sy doodsteek gekry het, net dáár het hulle hom die volgende dag opgetel, keel af, wat praat ek, byna sonder sy kop en geen ore nie.”
“Wie’s hy?”
“ANC-kontakman. Hier gaan dit nog kwaaier met die polisie as in Soweto. Hier skiet hulle elke dag op jou. En vang jy onder hulle, om ’n einde aan die kakspul te maak, dan kry jy slim kêrels soos Mxenge wat hulle onderduimsheid in die hof wil afwater. Maar slim vang sy baas, soos die Boere sê.”
Tumelo John onthou die woorde goed, asof Nkosi dit alles gister laat val het. ’n Kwartier later, die botsing.
Nkosi vra: “Lyk my daardie knie van jou is nou weer heeltemal reg, wat sê die dokter?”
“Nee, dis reg, waarvoor sal ek ’n dokter loop pla?”
Nog voor die kombi ry, waai klein Tshidiso al met sy hand vir die mense wat vertrek. Sodat almal lag.
Nkosi hou eers stil by die hek. En kop by die venster: “Ek het nuus vir jou. Hulle het ou Kriek hier na die poliesstasie verplaas. Haha, jou ou vriend, hè!”
“Wragtig! Wel, ek kry die manne daar jammer.”
Nou sal hulle ook weet wat is reg en wat verkeerd, dink hy wanneer hy saam met Busi by die huis instap.
Sy vrou maak vir hulle iets om te drink. Ingedagte sit hy met die spelende kind voor sy voete op die mat. Hier wil ek bly, ons is gelukkig hier. Lyk my die witmense besef nie altyd hoe belangrik mens se huis vir jou is nie. Maar as ek Tsepo reg verstaan, begryp hulle dit tog, daarom span hulle dit as lokaas in, hulle en mense soos Skosana.
“Ek het Tsepo Makoko by die winkel raakgeloop,” sê hy vir Busi.
“Dit sal lekker wees om hulle weer te sien. Ek het mos laas gehoor sy vrou wil by die hospitaal daar naby hulle verpleeg.”
Tumelo John sit sy koppie neer. “Ek gaan in die tuin werk.”
Buite kyk hy oor sy agterplaas. By die oorkantste buurman stoot ’n jongerige koraalboom bloedrooi by die punte uit. Die blomme steek skuins na agter teen die takke af asof die groei weet daar moet gerem word dat die oordaad nie verspil nie.
Hy haal die plante wat hy gekoop het uit sy kattebak.
“Slim vang sy baas,” het Nkosi daardie dag voor die ongeluk gesê. “Mxenge het gedink ons weet nie hy kry hope geld uit Swaziland – van die ANC! – om sy werk te doen nie. Splinternuwe Audi gekoop, hom glad nie aan al die waarskuwings gesteur nie. Hy’t twee briewe uit Swaziland gekry, hy’s gewaarsku hy sal soos Richard Turner doodgemaak word, sy twee bulterriërs is vergiftig, maar nee, al wat aanneuk, is hy. Hoe kan ’n mens so stupid wees?”
“Wie’t hom afgeskryf? Die ANC? Hoekom?”
“Shit, dis oorlog hierdie, man, waar’s jou verstand?”
Nkosi het diep afgeskuif op sy skuins sitplek. Dit het gelyk of hy deur die dak van die motor praat.
“En sy vrou wil ook niks luister nie. Sy’s prokureur, saam met hom. Die ANC bring hulle geld deur haar die land in. Mense wat nie wil luister nie, moet dan maar voel.”
Daarna die kruising net voor ’n mens op die snelweg kom. Hy’t nooit die bakkie aan sy linkerkant gesien nie. Sy rooi Mazda soos ’n hoefyster gebuig. Nkosi wat by ’n wawyd gat uitklim en almal wat sê hy wat Tumelo John is, kan van geluk praat. Net die linkerknie teen die stuurwiel vasgedruk. Nkosi en ’n vreemdeling moes hom steun toe hy uiteindelik uitsukkel. En Nkosi wat oor en oor sê: “Ek moet my inhou, daai ou is poepdronk.”
Oor Mxenge het hulle nie weer gepraat nie.
Tumelo John stap met die plante na die voorkant van die huis. Kort-kort moet hy gaan staan en omkyk, want sy seun wil oral saam. En Tshidiso teken luidkeels protes aan wanneer sy pa weggaan of sommer reeds as Tumelo John sy uniform aantrek. Dan wil hy opgetel word, klou aan die blink knope en moet met mooipraatjies oorgehaal word. Busi is ook gelukkig met die nuwe huis, sy sal ook nie sommer hier padgee nie. Kom sy vanjaar deur … Kyk, die Boere moet jy aanvaar. Hulle is maar wat hulle is: streng op alles en hou nie van storietjies nie. Kyk na Welgemoed met sy skeel oog, ’n mens weet tog wat jy aan hom het: jou uniform altyd netjies, presies elke inskrywing in die voorvalleboek by sy regte plek en tyd invul, dan kan jy saamlag vir al sy grappies (verkieslik onderdanig-beleefd).
Tumelo John buk om die graaf op te tel en hy moet hom verbeel het, dis of hy ’n knal hoor en toe weer die glas sien wat voor hom uit sy rooi Mazda in duisend stukkies breek.
6 Temba, Augustus 1988
So te sê teenaan Hammanskraal en vyftig kilometer noord van Pretoria, in die oostelike blok van Bophuthatswana. Dis waar Temba in die gemengde Bosveld aan die Apiesrivier lê, ’n stedelike gebied met inwonertal van oor die 100 000.
Daar’s ’n vierrigtingstop waar jy links afdraai na Temba, maar dis nou ’n ander naam wat op ’n nuwe bord geverf is: KUDUBE, staan daar geskryf. Nog nooit die naam gehoor nie? Vra dan ’n voetganger uit en dié sal stellig lag en sê: Kudube is net ’n naam, dis die einste Temba wat hier anderkant lê; die regeringsmense, dis hulle wat deesdae van Kudube praat, maar ons wat hier bly, ons weet almal ons bly in Temba.
Die vrou langs die pad verkoop nie meer plante nie – niks bly ook dieselfde nie – dis nou prente wat sy uitstal, geraamde foto’s en afdrukke in soet kleure, ’n stuk of dertig, skuins staangemaak.
Jy draai in by Kentucky se Amerikaanse plaasstoorpadkafee, loop op die grint tussen die rooi-en-wit sonsambrele deur, bestel ’n hoendervlerk en vra die vrou waar Bophuthatswana dan begin.
“Bop?” sê sy en wys na die vierrigtingstop. “Net hier.” Dit moet die eerste keer wees dat iemand haar so iets vra, die res van haar gesig wil duidelik weet wat mens met sulke inligting kan uitvoer, is jy dalk ’n landmeter?
Weer buitetoe met jou pakkie, na die stopstraat, draai daar om en kyk reg wes. En oorkant jou teen die skuinste anderkant die spruit, vlak voor jou oë, sien jy polisierekrute op ’n oop veld dril, so te sê aan weerskante van jou as jy pylreguit kyk: heen en weer marsjeer hulle oor die grens tussen Bophuthatswana en die gebied van die sentrale regering, maar op presies dieselfde