dit. Na donker loop jy nie daar op straat nie, dis nie die Vrystaat nie. Behalwe as jy jou gesig opgekerf wil hê en jou meisie … hulle sal haar naai dat sy nie weer kan loop nie. En as hulle eers weet jy’s ’n poliesman …”
Iets het hom gemaan om goed hierna te luister hoewel hy lank genoeg in Johannesburg was om te weet jy loop nêrens blindelings in nie. Maar hy’t ook agtergekom dat alles wat Nkosi sê ’n knippie sout moet kry. Maar hy weet, hy was al dikwels in Soweto en waar die Hlongwanes bly, is dit anders.
Sithole het ook in Jabulani grootgeword; hy’t hom oor die buurt uitgevra, want al waaraan hy in dié dae kon dink, was die meisiekind. En tot sy verbasing het sy kamermaat heelwat te sê gehad.
“Naweke is dit die ergste. Elke Vrydagaand dobbel jy met jou lewe, maak nie saak wie jy is nie. Dis geen plek vir mense nie. Vrydag kom die manne huis toe met hulle loonkoeverte en drank. My ma het my en ook my broer – al was hy heel paar jaar ouer – naweke saam met haar en my pa in die huis toegesluit, ek praat nie eens van my suster nie. My broer en pa het gelees, ek en my sussie het radio geluister en vroeg gaan slaap. Die probleem is, daar is nie genoeg polisie nie en hulle kom te laat as hulle geroep word.”
Tumelo John het aan haar geskryf. Hoe lyk dit daar, ek was nog nie in Natal nie? Hy’t haar vertel hoekom hy polisieman is, as kind al was dit al vir hom ’n eerbare beroep, om in diens van die Reg te wees, om goeie mense by te staan, dit beteken ook sekuriteit, jou inkomste is gereeld en seker! Hy was jaloers en het by Engels gebly, bang dat sy isiZulu sou afsteek by dié van ander moontlike minnaars in Newcastle.
Sy het hom bedank vir die foto’s, en stuur tog ook een van jouself; ek wil ’n bietjie spog!
Hy wou haar alles vertel, hoe arm sy mense is, soos kerkmuise ja. Hulle ry met karretjies, loop ver met die voet in veldpaadjies soos muise na muiskerke toe waar ’n stowwerige prediker – dit het hy nou die naweek weer gesien – met sy dik vingers sukkel om die bladsye van sy Bybel van mekaar los te kry; die man is self so arm, as iemand hom op die skouer klop, dan styg die stof van die distrikspaaie in ’n wolk om hom op. Maar hulle is goeie mense. Hy verag nie die armes nie, hy haat alleen maar armoede. My oupa was die slimste mens van wie ek weet, ek wens ek kan soos hy wees, maar gebrekkig doodgaan, nooit!
En hy was veeleisend. Sy kan nie volgende jaar weer so ver bly nie, ons sal ’n plan moet maak, so kan ’n mens nie lewe nie. Haar matriek sal bietjie moet wag.
Haar briewe was rustiger en meer alledaags: ’n nuwe haarmode, ’n rok wat sy ontwerp het en gaan maak sodra sy in Johannesburg kom, dis tog maar die enigste plek waar jy kan uitsoek as daar materiaal gekoop word. Hier kan ’n mens darem Saterdagaand partytjie hou, dis nou nie gumbagumba nie, hoor! Jammer dis so ver, anders kan jy kom kuier het, dankie vir die foto’s.
Die volgende dag het hy so amper ’n motor gaan koop, het hy geantwoord. Hy wil vorentoe in die lewe. As hulle eers getroud is, kan hulle saam studeer, die kinders kan wag, móét wag. Hy wil nie met haar trou oor haar vermoënde familie nie, hy gaan self bydra tot hulle eie welgesteldheid, kyk hoe goed is hy met die kamera.
Hy was vol aandrang en begeerte, hy wou hom aan haar vasklamp, dis al waaraan hy kon dink.
Sy ma se ouer suster het intussen ’n huis in Soweto gekry. ’n Besoek aan haar en haar kinders en dié se kinders kon dien as verskoning om Busi se familie op te soek.
“Die probleem is,” het hy teenoor haar jongste broer opgemerk, “hier is nie genoeg polisie nie; hulle kom te laat as daar op hulle nommer gedruk word.”
Die broer het Tumelo John stilweg bekyk en byna vaderlik gesê: “Die probleem met die polisie is, as jy hulle roep dan arresteer hulle jou ook sommer saam met die skobbejakke. Voor die voet, so doen hulle hul werk. Ek weet, my pa moes my eenslag gaan losverduidelik. As hulle hom nie geken het nie …”
Dit was ’n Sondag. Op pad terug na sy hostel in Johannesburg die middag moes hy by ses begrafnisstoete verby.
Die dag waarop hy geweet het sy tuis sou wees, kom hy by haar ouerhuis aan met ’n hond onder die arm. Hy is vreemd aangekyk (sy lag het haar opnuut verower), die uitgevatte klein staatsamptenaar met sy kamera.
’n Basterfoksterriër het ’n week vantevore knaend in die buurt van die Clevelandse polisiestasie rondgedrentel, hom gaandeweg by Tumelo John gevoeg en waar dié ook al gaan, probeer agternadraf. Eers het almal aan die rondloper aandag gegee, later is allerlei pogings aangewend om hom af te skud en ten slotte het Tumelo John hom oor die dier ontferm, hom gewas, in die dipwater na Bontmuis verdoop en oorskietkos gevoer. Die vergunning om die hond te hou was tydelik en daarom moes hy daardie dag saam. (As die Hlongwanes hom nie wou hê nie, sou sy tante se kleinkinders – oorvol huis of nie – vir hom plek maak.)
Maar Bontmuis het Busi se ma gewen, dalk was dit omdat haar kinders nou groot was, miskien sommer omdat selfs ’n brak geselskap kan wees as jy agterkom jy en jou man is besig om van mekaar vervreem te raak.
Tumelo John en sy Busisiwe was jonk en onregeerbaar energiek. Hy’t haar vir ’n paar dae Vrystaat toe geneem om sy ouers te ontmoet en waar sy Sotho moes praat en waar die veldlug hulle na mekaar getrek het sodat hulle mekaar snags onbedaarlik, so asof hulle lewens daarvan afhang, verken het.
Die Opstand van die Kinders op 16 Junie 1976 het hulle so te sê onverhoeds betrap.
’n Paar dae voor daardie versengende Woensdag het dinge voorgeval wat Tumelo John weliswaar effe uit sy daaglikse groef en die kompenserende roes van sy en Busi se lugkastele geskud het.
Die voorafgaande naweek is Vukani Kheswa, ’n speurder verbonde aan die Brixtonse moord-en-roofeenheid, doodgeskiet gevind in sy kamer by die Jabulani-manskoshuis. Hy was ’n tydgenoot van Tumelo John by die Hammanskraalse opleidingskollege, een van die goeie studente. Tumelo John het probeer uitvra oor die omstandighede van sy dood, sonder veel sukses.
Toe lees hy die Dinsdag in ’n koerant die klein beriggie oor Vukani met die veelseggende slotsin: “Die polisie vermoed geen gemene spel nie.” Vukani Kheswa moet dan selfmoord gepleeg het.
In dieselfde koerant was daar ’n berig van die hofsaak waaroor hulle later in die aanklagkantoor bespiegel het: ’n vermeende rower wat in die hof die polisie daarvan beskuldig dat hulle hom in Brixton se sogenaamde werkwinkel in ’n sak gestop het, en hoe hy daarna, sak en al teen die plafon opgehys, van alle kante gemoker is, vandaar die doofheid in sy een oor. ’n Kaptein Engelbrecht het die aantygings ten sterkste ontken.
“Dis nou ’n rower wat kaartmannetjie is,” het Sithole tot groot vermaak van Kriek opgemerk. “Hy loop met sy oorgehaalde pistool rond en ons moet nou staan en ‘Asseblief, meneer … Hoe lyk dit met ’n koppie tee, meneer?’ ”
En Nkosi: “Die ou probeer net sy bas in die hof red; hy’t mos die skilpad uit sy dop laat kom en al sy tjommies weggegee.”
Tumelo John het die koerant tydsaam toegeblaai en opgevou sonder om te weet wat hy van alles moet dink. Die kêrels by Brixton weet hoe om met skuim te werk, dit weet iedereen. Jy word nie verniet vir ’n moord-en-roofeenheid aanbeveel nie. Maar Vukani, wat sou hom gedryf het om homself te skiet? Moet persoonlike probleme wees, wat anders, ’n ongeluk? Sal wel later uitkom. En dit val hom by waarna hy eintlik in die koerant op soek was. Hy blaai vinnig tot by die ritse kolomme met kleinadvertensies om pryse van tweedehandse motors te vergelyk.
En dan was daar ook die kuier by Busi se oudste broer die vorige naweek in Pimville. Die broer het pas sy eie sakeonderneming begin. Dié Sondagmiddag kom daar ook ander mense op besoek. “Hier kom groot moeilikheid, ek sweer,” sê Busi se broer aan sy buurman en toe hy sien Tumelo John luister na hulle gesprek, lig hy hom in. Hulle skool se raad het bedank. Oor die onderwysdepartement hulle nie tegemoet wil kom nie. Hoe lank sukkel hulle nie om wiskunde-onderwysers te kry nie! Toe hulle eindelik iemand kry, wil die departement hom nie aanstel nie; die man ken geen Afrikaans nie en wiskunde en geskiedenis móét in Afrikaans gegee word.
“En dis nie net by ons dat daar soveel probleme is nie. Sewe skole boikot nou reeds ’n maand lank hieroor. My buurman vertel nou laas Vrydag is die