mense teenoor my laat val: “Jou pa lyk darem baie soos dr. Verwoerd.”
Behalwe vir die mylpaalverjaardae van ouma Betsie het ons nie dikwels as Verwoerdfamilie bymekaar gekom nie. Ek onthou vaagweg ’n familiesaamtrek op Stokkiesdraai vir Ouma se 75ste verjaardagviering. Ek was 12 jaar oud. Ons het as uitgebreide familie na ’n paar swart-en-wit films van Oupa se politieke loopbaan gekyk. Die derduisende mense wat op die Jan Smuts-lughawe gewag het om hom en ouma Betsie terug te verwelkom nadat hy Suid-Afrika aan die Britse Statebond onttrek het, het veral ’n groot indruk op my gemaak. Ouma en sy kinders het ook vertel van sy toewyding en beginselvastheid as staatsman, sy warmte teenoor sy familie, sy besorgdheid oor die wel en wee van mense wat vir hom gewerk het.
Ons kleinkinders het gewoonlik Afrikaanse storieboeke as verjaardagpresente van Ouma Betsie gekry. Met die publikasie van GD Scholtz se uiters positiewe biografie in twee dele, Dr. Hendrik Frensch Verwoerd 1901-1966, het sy vir elke kleinkind ’n eksemplaar gegee. Voor in volume 1 het Ouma geskrywe: “Aanskou die rots waaruit julle gekap is.” (Jes. 51:1)
Ek is ook uit dié rots gekap, onwrikbaar diep daarin veranker. ’n Gevoel van familieverraad is dus onvermydelik wanneer ek die Man van Graniet fundamenteel kritiseer. Maar ek vermoed al meer dat my voortdurende innerlike ongemak met sy uitbeelding as die Soldaat met ’n Spies veral gewortel is in Oupa se bloedige einde. Hy het immers sy lewe “opgeoffer in diens van sy volk”. Ek is taamlik seker dit is juis hierdie oorgelewerde binnekringbetekenis wat aan Oupa se vergote lewensbloed verleen is wat my steeds sleg laat voel om na die politieke bloed aan sy hande te wys.
Die tergende vraag is dus: hoe kan ek openhartig beweeg tussen die Soldaat met die Spies en die geëerde volksleier van my familiekring? Hoe kan ek terselfdertyd reg laat geskied aan oupa Hendrik se bloed in my are, aan dr. Verwoerd se “geheiligde” bloed vir sy volk én aan die apartheidsbloed aan Verwoerd se hande?
Dit het my ’n dekade van buitelandse vredeswerk gekos om ontvanklik te raak vir hierdie vrae uit die stekelrige wag-’n-bietjies. In hierdie tyd was die grootste invloed op my seker my onwaarskynlike vriendskap met ’n getatoeëerde werkersklasman, ’n oudgevangene en voormalige lid van die militante Ulster Volunteer Force (UVF)7. Ek en Alistair Little het mekaar in 2001 kort ná my aankoms in Ierland by Glencree8 se somerskool ontmoet. Ek was dadelik aangetrokke tot sy intens eerlike deelname aan dié byeenkoms.
Alistair het my met die intrapslag reeds anders laat kyk na die omringende natuurskoon van die Wicklow-heuwels – vir hom is dit steeds onveilige vyandelike gebied. Tydens ons eerste diep gesprek – natuurlik in ’n pub – het hy my vertel hoe hy as 12-jarige in die vroeë 1970’s by die stryd teen die IRA9 betrokke geraak het. Bomme het sy tuisdorp geruk, vriende het gesterf, die Britse weermag en die plaaslike polisie was ondoeltreffend. Hy het gevolglik as 14-jarige by die UVF aangesluit. Op 17-jarige ouderdom het hy ’n Rooms-Katolieke man in ’n weerwraakaanval doodgeskiet en is hy tot lewenslange gevangenisstraf gevonnis.
Ná ’n hele aantal jare in die tronk het hy homself moeilike vrae begin afvra, het hy sy vyande se gesigte begin raaksien en het hy hom uiteindelik gewy daaraan om die gevolge van sy en ander se geweld op ’n menslike vlak aan te spreek. Toe hy ongeveer 13 jaar ná hy sy straf begin uitdien het voorwaardelik vrygelaat is, het hy hom as ’n sielkundige berader bekwaam. Narratiewe terapie, oftewel “storytelling”, en eerlike dialoog oor diep konflikgrense sou toenemend die fokus van sy lewenstaak word.
Alistair se innerlike worsteling met sy bloedbevlekte hande en sy persoonlike ervaring van die positiewe potensiaal van die sensitiewe inklusiewe uitruil van lewenservarings en riskante dialoog het my lewe en vredeswerk sterk beïnvloed. Hy het ’n mentor geword vir my werk as ’n koördineerder van die Glencree Sentrum vir Versoening se Survivors and Former Combatants Programme. Later het ons as medefasiliteerders baie nou begin saamwerk en geleidelik ’n proses, Journey Through Conflict, ontwikkel.10
Ten spyte van groot verskille in ons lewenspaaie, deel ons die deurslaggewende invloed van ’n konserwatief-Christelike, Protestantse ouerhuis. Sonder om weg te skram van waarby hy betrokke was, is hy op ’n opregte geloofspad, verbind tot nederige pogings om die blywende gevolge van sy dade en die impak van gewelddadige konflik op mense te hanteer. “Ek het twee verskillende reise ervaar,” verwoord hy hierdie moeilike binnereis. “Een is die reis na ’n verhouding met jou vyand wat baie prakties en miskien polities is – dit gaan oor verandering en om dinge gedoen te kry. En dan is daar die reis wat nie beter nie, maar dieper is. Dit is die reis om jou voormalige vyand as ’n volledige mens te leer ken – om te weet waarop hulle hoop, waaroor hulle droom, wat hul aspirasies is. Hierdie tweede reis was moeiliker en pynliker, want dit het my ’n donkerte in myself laat ontdek wat nie maklik is om in die oë te kyk nie.
Toe ek Gerry [Gerry Foster was ’n vyand, ’n baie aktiewe lid van die Irish National Liberation Army (INLA)11] die eerste maal ontmoet, was dit ’n baie oppervlakkige, praktiese ontmoeting. Op ’n manier ook heel maklik, want ek het nie nodig gehad om regtig baie van myself te gee nie. Maar soos die verhouding verdiep het – soos ek probeer verstaan het waarom Gerry die keuses gemaak het wat hy gemaak het; wat hy dink van mense soos ek en mense van die Lojalistegemeenskap [Protestants, Brits]; waarom hy oor hulle dink soos hy dink; wat hom kwaad maak; wat sy verhouding met sy dogter is – het dit moeiliker geraak.
Die persoonlike verhoudings wat ek met ’n paar Republikeinse oudvegters ontwikkel het, het my in staat gestel om meer verantwoordelikheid te neem en meer bewus te wees van wat my dade werklik aan ander mense gedoen het, waarmee dit families gelaat het. Alles in my wil daarvan weghardloop, want dis emosioneel en sielkundig baie pynliker om op hierdie dieper reis te gaan.”
Die groeiende vriendskap tussen Alistair en Gerry, oor meer as tien jaar en te midde van voortdurende diep politieke verskille, bly vir my ’n inspirasie. Ek vind sterk aanklank by Alistair se verwoording van ’n dieper binnereis. En by die onvermydelike donkerte wat deel is van ’n eerlike en sensitiewe erkenning van (voormalige) vyande se lyding en hul volle gelyke menswees; ’n erkenning wat gepaard gaan met die aanvaarding van persoonlike verantwoordelikheid.
Meestal wil ek ook van hierdie soort dieper, donker binnereis weghardloop. Hierdie boek oor oupa Verwoerd en sy nalatenskap is ’n poging om dié versoeking te weerstaan en om Alistair se voorbeeld in my Suid-Afrikaanse konteks te volg.
Saam met Alistair in die Skotse Hooglande.
Ek word geïnspireer deur baie mense wat by die konflik in Noord-Ierland of by ander konfliksituasies betrokke was en op soortgelyke maniere deurpaaie in plaas van uitkomkanse soek. ’n Baie besonderse ervaring was om lede van Combatants for Peace en The Parents’ Circle Family Forum te leer ken.12 Te midde van gemoedere wat steeds hoër loop in die konflik tussen Israel en die Palestyne werk hulle teen alle verwagtinge in saam om blywende regverdige vrede te bewerkstellig.
Tydens my laaste jare in Noord-Ierland kry ek en Alistair ’n wonderlike geleentheid om saam met mense soos dié saam oor die uitdagings van hierdie dieper donker reise te besin. Van 2012 tot 2014 koördineer en fasiliteer ons ’n Beyond Dehumanisation-navorsingsprojek wat uiteenlopende groepe ervare vredeswerkers bymekaarbring. Vir ’n aantal dae per sessie sit ’n dosyn van ons in ’n kring in Ierland, Noord-Ierland, Suid-Afrika en Israel/Palestina. Ons reflekteer saam oor ons persoonlike en professionele ervarings van die uitdagings van ware medelye, volhoubare vermensliking en kreatiewe verantwoordelikheid oor bloedige konflikgrense heen.13
Alistair en hierdie projek se insigte help my om op die huidige skof van my binnereis koers te hou. Maar om dié donker reis deur my wit Afrikanerskap, my Christen-Verwoerdwees te verstaan, is dit nodig om by daardie gebeure te begin wat vir my die waterskeiding was tussen Verwoerdwees en ’n halsstarrige “ontwoerding”.
DEEL 1
Ontwoerding
Aanskou die rots waaruit jy gekap is
– Jesaja 51:1
Hoofstuk 2
Wakker geskud in voorvaderland
Salig