– and at one o’ clock a few of us left in Bedford trucks from the school to Radio East Cape where our Cadettes would spend the weekend under the Army’s leadership. We drilled until about five o’ clock and afterwards had to get our places ready in the tents. In the evening we got two lectures on Communism and radios. The one on Communism was full of very interesting facts, but the Captain who talked had a very boring voice so I almost fell asleep.
Buiten hierdie tipe militarisering oor naweke was daar die weeklikse kadetperiodes op hoërskool. Aan die begin van die skooljaar het ek heel gewillig in die tou ingeval om my kadetuniform te ontvang. Elke Woensdag was hierdie militêre uniform ons skoolklere. Vir byna ’n uur het ons meer as 600 seuns op die skool se paradegrond gemarsjeer. Daar was ook gereelde lesings deur senior weermagoffisiere in die skoolsaal. Daar was weekliks sogenaamde jeugweerbaarheidsklasse om ons verder paraat te maak om die kommuniste hand en tand, met verstand en hart en siel te beveg. Vanaf standerd 8 (vandag se graad 10) het elke skoolkind sy weermagoproep ontvang – dokumentasie waarin jou weermagnommer toegeken en jy ingelig is by watter eenheid jy ná skool met jou tweejaardiensplig moes begin.
Soos uit die volgende dagboekinskrywing blyk, was ek nie heeltemal onbewus van die “verskriklike gevolge van oorlog” nie, maar die burgerpligkenteken was nie verniet op my Voortrekkeruniform se regtermou nie. As Stryder vir Jesus was ek ook oortuig van my heilige plig, soos dit gereeld in die NGK en in die Afrikaanse koerante bevestig is: “Ons móét mos ons grense teen die terroriste beskerm.”
Friday 29 June 1979
We were asked today in class to write down our opinions about war. I don’t think there are very much to say in favour of wars because it mostly destroy people’s lives and their belongings …
One day we will all have to defend our border against the numerous attacks from the terrorists, who are getting better and better trained, especially in the last few months, by the East Germans. So far we’ve lived safe and secure, far from any war and its fearful results. Few of us ever saw a body mutilated or bullet-ridden, but I think we ought to start realizing that war is a reality and that we must prepare ourselves physically and much more important, spiritually, because that’s where the only answer lies.
Ek was veral trots op my een broer se fisieke prestasies tydens sy weermagjare. Hy het daarin geslaag om ’n “parabat” te word, ’n lid van die eksklusiewe valskermbataljon. Ek was van plan om sy voorbeeld te volg, maar weens ’n onwelkome sportbesering in matriek moes ek om uitstel van my diensplig vra. Ek het gehoop dat ek ná universiteit fiks genoeg sou wees om ook ’n behoorlike soldaat te kan wees, soos my broer. In ’n hangkas in my ouerhuis kom ek onlangs op ’n ou skoolhemp af. ’n Mens kan skaars sien dat dit wit was, want dit is bekrap met klasmaats se handtekeninge en ander versierings – ’n tradisie in Paul Roos vir matrieks se laaste skooldag. Buiten al die handtekeninge is daar ’n groot, ingekleurde afbeelding van ’n atleet op die rugkant, onder dié hoofletteropskrif: “May I run the race before me, strong and brave … Looking only onto Jesus as I onward go” en in vet, gekleurde skrif, op die kraag, my “army no.”: 80467780 BJ.
Daar is geen teken op hierdie hemp van die groot meerderheid Suid-Afrikaners wat nie soos ek gelyk of gepraat het nie. Ek het slegs vae geheuebeelde uit daardie jare, sonder spesifieke gesigte en volle name. My kontak met “coloured people” en “Bantoes” was hoofsaaklik beperk tot enkele pogings om as ’n jong Stryder vir Jesus Christelike traktaatjies uit te deel. Uit my laerskooljare onthou ek ook vaagweg ’n familiebesoek aan my oom Hendrik (Verwoerd) op sy plattelandse sendingstasie in Lebowa. ’n Sterk gevoel dat “ons” anders is as “hulle” het soos ’n wolk oor dié besoek gehang. Terloops, wyle oom Carel Boshoff – getroud met tannie Anna, my pa se jonger suster en latere Broederbondvoorsitter en uiteindelik ’n medestigter van Orania – was ook ’n toegewyde NGK-sendeling.
Soos by vele wit Suid-Afrikaanse families was daar donkerkleurige mense wat oor die jare in die tuin of in die kombuis gewerk het. My ma was voltyds by die huis, dus is ons nie soos baie ander Afrikanerkinders deur ’n swart vrou gehelp grootmaak nie. Ek het dit glad nie vreemd gevind dat kos in ’n afsonderlike blikbeker en blikbord aan die gekleurde werkers uitgedeel is nie – gewoonlik sulke dik snye brood met baie konfyt en koffie met melk en hope suiker.
Tog is niemand wat kom kos soek het met leë hande weggestuur nie. In persoonlike verhoudings, in een-tot-een-kontak, het my ma-hulle, soos ek onthou, heel menslik opgetree. Deel van die sendingbewuste, paternalistiese Christelike kultuur waarin hulle en ek opgevoed is, het die waardes van barmhartigheid, vriendelikheid en mededeelsaamheid teenoor minderbevoorregtes en armes beklemtoon. Ma het ons ook van kleins af geleer dat ons nie volwasse swart mense op hul name mag noem nie – sy het ons vertel hoe sy as kind ’n pak slae gekry het toe sy outa Jan as Jan aangespreek het. Ons het wel almal onbeskroomd van ons tuinjong gepraat.
So is daar aan die een kant by my ’n sterk bewussyn gekweek van hoe verskillend “ons blankes” van “die swartes” is. En dat “ons Afrikaners, as ’n minderheidsvolk, slegs vry sal wees en selfstandig sal bly as afsonderlike ontwikkeling van die ander swart volkere plaasvind”. Terselfdertyd het my ouers dikwels gesê: “Slegs as jy respek het vir ander volkere kan jy verwag dat hulle vir jou respek sal hê.” En min of meer in dieselfde asem: “Dit is die probleem met die Kleurlinge: hulle is nie ’n volk nie; daarom het hulle nóg selfrespek nóg respek vir ander.”
Tot vandag toe hou my ouers (en die meeste van hul oorlewende broers en susters) voet by stuk dat daar ’n groot verskil is tussen apartheid en afsonderlike ontwikkeling. Vir hulle beteken apartheid ’n stelsel van onderdrukking en oorheersing (wit baasskap). Afsonderlike ontwikkeling is Oupa Hendrik se “volkerebeleid van afsonderlike vryhede – gebou op wedersydse respek en die Christelike verantwoordelikheid om swart volkere op te hef, terwyl hul unieke kulture beskerm word”. Van kleins af hoor ek dié refrein: “Ons is rasbewus, maar ons is nie rassiste nie. Ons as Afrikaners wou nog nooit oor ander geregeer het nie. Apartheid in sy lelike vorm kom direk van die Britse imperialisme af. Die Britte het ’n baie groter gemors as ons in hul kolonies gemaak.”
Onverdunde anti-Britse sentiment, vermeng met Christelike paternalisme, versterk deur omvattende antikommunisme was dus die vormende kennis in my bloed waarvan Jonathan Jansen – opvoedkundige, skrywer en oudrektor van die Universiteit van die Vrystaat – praat.16 Dit is basies die wêreldbeskouing van wit teenoor swart waarmee ek as Stellenbosse Boertjie grootgeword het; die swart-en-wit lewensvisie wat ek soos puriteinse moedersmelk van my bloedfamilie en my kerk- en volksgenote ingekry het.
Teen die einde van my hoërskooljare en op universiteit het ek versigtig kritiese vrae begin vra. By my aankoms in my Verwoerdvoorouers se land was ek egter steeds tuis in die hoofstroom van die Stellenbosse Afrikanerdom. Ek was basies ’n NP-ondersteuner. Ek het, byvoorbeeld, in die (wit) referendum van 1983 ten gunste van ’n driekamerparlement gestem, met afsonderlike kamers vir wit, bruin en Indiër-verteenwoordigers. As Stellenbosse student kon ek nie verstaan hoekom die pas gestigte United Democratic Front (UDF) so woes in opstand gekom het teen hierdie “stap in die regte rigting” (wat swart mense uitgesluit het) nie. Ek het ook geen ooghare vir die “kommunistiese ANC” gehad nie. So laat soos 1985, terwyl ’n stuk of 150 wit Wilgenhofkoshuismanne in die eetsaal middagete geniet, kom die radionuus oor die luidsprekers van nog ’n “hoogs suksesvolle” lugaanval op “ANC-terroristebasisse”, dié keer in Botswana. Ek het saam hande geklap. Ek het steeds soos op hoërskool geglo: “We will all háve to defend our border against the numerous attacks from the terrorists.” (English Diary, 29 June 1979)
G’n wonder die mense van Mauritsstraat in Utrecht moes so hard skud om my behoorlik wakker te kry nie, om my werklik te laat besef dat my familiemelk allesbehalwe rein is.
Mauritsstraat 76
Vrydag 4 Julie 1986, 20:25
Liewe Melanie
Ek sit nou hier in my kamer met ’n koppie koffie en besluit toe om ’n bietjie met jou te gesels. Ek het netnou vir die eerste keer op oorsese bodem gaan draf en dit baie geniet. Deur gewoonte sal ek seker ’n gevoel van tuiswees kry. Ek moet egter sê, ná ’n paar van die goed wat Johan my vertel het wat die naweek in Wilhelminapark gebeur het, sal dit maar moeilik gaan