barstens toe gepakte rugsak oor my skouers, al was dit meer as 30 jaar gelede, aan die begin van Julie 1986. In my pakkasie, buiten oorgenoeg klere vir onbekende weersomstandighede is heelwat Suid-Afrikaanse kos – Game-koeldrankpoeier, Pro Nutro, tuisgebakte beskuit en natuurlik biltong. Ook medisyne vir moontlike ongevalle. En ’n hele paar Afrikaanse boeke – veilige, NGK-teologieboeke. Êrens was daar ook ’n dagsakkie vir padkos en my Bybel. Alles deel van my toerusting vir ’n eerste reis na die buiteland.
Met dié dat die internasionale anti-apartheidsbeweging in volle gang was, was dit vir sommige in Afrikaner- en familiekringe die “berugte buiteland”. In die vroeë 1980’s, toe ek ’n voorgraadse student in teologie, sielkunde en filosofie aan die lelieblanke Universiteit Stellenbosch (US) was, was dit wel in die mode om “verlig” te wees. Die meeste studente en dosente het die hervormings van Verwoerdiaanse apartheid onder leiding van die Nasionale Party (NP) gesteun – maar nie my ouers en die meeste van my familie nie. Hulle is dus uit die NP na die nuwe Verwoerdgesinde Konserwatiewe Party (KP), maar ek het saam met die winde van (oppervlakkige) politieke veranderinge in Afrikanerkringe gewaai. Ek het saamgestem dat die beleid van afsonderlike ontwikkeling nie in die praktyk werk nie.
Maar die swaar bagasie waarmee ek daardie somer in Utrecht aangeland het, was ’n veelseggende metafoor vir hoeveel van my binnewêreld steeds deur my kinder- en jeugjare as spierwit, Christelik-nasionale, Stellenbosse Verwoerd gevorm was.
Die volgende binneboekinskrywing – vanuit Blaas ’n Bietjie se sit-eetkamer, in ouma Betsie se geselskap – getuig van dié onsigbare bagasie:
Blaas ’n Bietjie
28 Desember 1984, 22:15
Nou ja, uiteindelik het ek sover gekom om weer ná baie gewik en weeg my gevoelens, gedagtes en herinneringe neer te pen. Die omstandighede is baie gunstig daarvoor: Dvořák se Nuwe Wêreld Simfonie in die agtergrond, vermeng met die bekende rustige gesuis van die gaslampe, met Ouma Betsie wat langs my sit en lees by die tafel. In my hart is daar ’n lekker warm gevoel omdat ek en sy vanaand so ’n sinvolle gesprek gehad het. Ek wou al lankal met haar gesels het oor al die woelinge in ons hedendaagse politiek en hoe sy die toekoms sien. Veral wil ek meer weet van haar verlede saam met Oupa en die ontstaan van die beleid van afsonderlike ontwikkeling – vanuit ’n persoonlike gesigspunt gesien.
Dit was veral verblydend om te sien dat sy probeer om begrip te hê vir my situasie en ook vir die ingewikkeldheid van die huidige situasie in ons land. Dit is opvallend dat sy praat vanuit ’n vrees vir die swart getalleoorwig wat ons klein groepie blankes se selfbeskikkingsreg bedreig. Sy glo vas die enigste oplossing is om aan elke volk – swart, blank, Kleurling en Indiër – ’n gebied te gee waar hy oor homself kan regeer. Dit is die enigste manier vir ’n volk om sy volkseie (kultuur) in stand te hou en vir die nageslag te bewaar. Sy lê ook groot klem daarop dat sake vandag anders sou gelyk het as Oupa nie aan die begin van die implementering van sy beleid van ons weggeneem is nie.
Oor baie van die dinge waaroor ons gesels het, kan ek van haar verskil, maar wat ek baie van haar waardeer, is die liefde vir ons eie dinge, ons volk, ons selfstandigheid. (Soos toe ons saam met oom Hendrik-hulle vanoggend – as Voortrekkers of Oranjewerkers – die grondpad na die kafee gaan skoonmaak het van al die rondgestrooide papiere en blikkies, of toe ons die hakeas en ander indringerplante rondom die huise uitgetrek het.)
Ek weet nie so mooi om dit wat ek bedoel in woorde om te sit nie. Dit is miskien net ’n gevoel van selfrespek, respek vir jou eie mense en vir jou land, wat by haar uitstraal. ’n Gevoel van trots en verankerdheid, wat ek so min op Stellenbosch aanvoel – inteendeel! Gewoonlik word ’n mens oorlaai met klagte teen jou blanke Afrikaner-, Christen- en Verwoerdskap. Ek erken dat hierdie trots te ver gevoer kan word, maar veral by die jong mense van vandag word juis die gebrek aan trots meer dikwels te ver gevoer. Dan kry ’n mens so die gevoel van ruggraatloosheid, ankerloosheid, rigtingloosheid.
Miskien is daar nie altyd plek vir ’n gevoel van geborgenheid en sekerheid binne ’n filosofiese lewensingesteldheid nie. Tog is dit lekker om ’n slag sulke patriotiese dinge te sê, te skryf, te voel en selfs te glo. Om nie die oomblik dat daar van die Oranjewerkers, die Konserwatiewe Party of die Afrikanervolkswag gepraat word, dit af te maak nie. (Soos wat meestal in Stellenbosch gebeur.) ’n Mens moet tog selfrespek hê, jouself aanvaar! ’n Mens moet tog ’n verwysingsraamwerk hê van waaruit jy begrip en respek vir ander mense en volke kan hê.
’n Jaar en ’n half later arriveer ek met al my bagasie in Utrecht. Die plan was om daar ’n paar maande aan my MA-verhandeling in filosofie te werk. As Rhodes-beurshouer was ek op pad na Oxford vir drie jaar se teologie- en filosofiestudie. Daarna sou ek na Stellenbosch terugkeer, my opleiding as predikant voltooi en my roeping binne die NGK begin uitleef.
By my aankoms in Holland was ek reeds in ’n ernstige verhouding met een van die min vroulike teologie- en filosofiestudente aan die US, Melanie van Niekerk. Hoewel dié verhouding heelwat later ongelukkig sou verbrokkel, was sy destyds die een mens met wie ek regtig openhartig kon kommunikeer. Dit was ’n tyd wat ’n mens nog met die hand brief geskryf het en as ’n verwarde Verwoerd het ek sommer baie geskryf, vanuit my beknopte kamertjie in ’n studentehuis aan die noordekant van Utrecht.
Hoewel die eng piëtisme en etniese politiek wat uit hierdie uittreksels uit my linkerhandse gekrabbel straal my nou dikwels die kop laat sak, is ek tog dankbaar vir hierdie naakte rekord, byna soos ’n binneboek. Die versoeking bly groot om nou van die taalgebruik en uitsprake in dié briewe te sensor, maar onveranderd bied juis die dikwels laatnagtelike, haastige privaat skryfsels ’n redelik betroubare terugblik op dié jong Verwoerd se wilde wakkerskrik, digby Wilhelminapark.
Mauritsstraat 76
Donderdag 3 Julie 1986, 21:10
Liewe Melanie
Ek is nou sommer lus om met jou te gesels. My kamer is op die eerste verdieping van drie, aan die agterkant van die huis, net bo die kombuis, en kyk uit op ’n klein binnehoffie – lyk na ’n lekker deurmekaar studentehuis. Gelukkig is daar ’n stoof, yskas, eetgerei, ens.
Ek het die ander mense van die huis ontmoet: Johan (besig met sy doktorsgraad in teologie), sy vrou, Amor, en hul tweejarige seuntjie. Hulle is baie vriendelik, maar ek mis iets van veral ’n geestlike diepte en warmte by hulle – klein dingetjies soos bv. die manier wat hulle teenoor die kleintjie optree, Amor wat bietjie sterk taal vir ’n dame gebruik. (Tien teen een oordeel ek alweer te gou – ek sal my in elk geval positief moet instel om lekker saam met hulle te bly.)
Dan is daar Rudolf – ’n baie verfynde, maer kêrel wat klavierpedagogiek swot. (Haai, daar lui die klok vir tienuur – dis nog helder lig – dis lekker dat daar ’n kerk so naby is.) Hy het eienaardige maniertjies, maar ek hou van hom. Die ander persoon is Steward. Hy is ’n Kleurling van Swellendam. Hy het my vanoggend baie gehelp en is daarna vir die dag Amsterdam toe.
Vanaand toe ons nuus kyk was dit weer so ’n vreemde gevoel om nuus oor Suid-Afrika in die buiteland te kyk. Die nuus lyk nie te veel verdraai nie. Die probleem is meer dit wat hulle weglaat, nie soseer dit wat uitgesaai word nie. Vanaand was daar ’n stukkie oor die twaalfde bom sedert die noodtoestand en die feit dat t.s.v. die noodtoestand daar steeds mense in geweld sterf.
’n Paar honderd meter van hier is daar ’n pragtige park (genaamd Koningin Wilhelmina!) met pragtige groot bome, damme met spuitfonteine, mooi stap- en fietspaaie en ’n klomp ganse, makoue, swane, ens. Daar is selfs klein gansies – te pragtig, sommer nog so donsig. ’n Mens wil sommer net aan hulle vat.
Wilhelm
Slegs ’n dag later is dié romantiese prentjie van ene Wilhelmina se park vertroebel en die verhoudings met hierdie Wilhelm se huisgenote aansienlik gekompliseer. Oor die volgende paar maande dwing veral Amor en Rudolf my om die “rein”, strydlustige geloof van my jeugjare grondig te begin bevraagteken.
Om te verstaan hoekom hulle kritiek as wit Afrikaanssprekende Suid-Afrikaners, voormalige lidmate van die NGK, vir my so ingrypend was, moet ek eers ’n breë draai in my grootwordjare gooi. Ek moet ’n beskamende prentjie skilder van my Stellenbosse skoling as “Stryder vir Jesus” om teen “bose” swart “terroriste”