шарти эса уни пок асраш, тозалаш, унда юз бераётган ҳар хилликларини биртараф этишдан иборат, албатта.
Ҳар бир халқ ўз тарихида қайси эллар билан қўшни бўлиб яшаган ёки бошқа бирон тарзда муносабатга киришган бўлса, унинг тилига ўшаларнинг лисони ҳам таъсир этади. Келиб чиқиши ва хоссалари турлича бўлган араб, форс-тожик, мўғул ва рус тили ўзбек тилига нисбатан ана шундай мавқе тутиб келган.
Бошқа тиллар билан алоқадорликда ҳар қандай тил бойийди, сўз кўпаяди, янги-янги ифода шакллари юзага чиқади. Албатта, шу аснода бу тилнинг табиатига бегона унсурлар қўшилиб қолиши ҳам бор. Масалан, юнонча «география» деган сўзни, араблар ўз тилида «г» товуши йўқлиги боис талаффузга мослаб, «жўғофия» деб аташган, аммо ўзбек тилида бу товуш бор бўлгани ҳолда, нега энди биз тилимизни бураб ўтиришимиз керак экан? «География» – «жўғрофия» бўлса, борингки, тарихан шунақа экан деб қабул қилсак, унда худди шу асосдаги «геология», «геофизика» ва ҳоказолар қандай аталиши керак? Ёки аксинча, рус тилида «ҳ»нинг йўқлигидан, дунёдаги қарийб барча тилда бўлган «ҳ»ли сўзларни «г» қилиб ётибмиз: гидролиз, гуманизм…
Яна бир жиддий иллат шундаки, ўристахлит гап тузиш кейинги ўн-ўн беш йил ичида камайиб йўқолиш тугул, кўпроқ урчий бошлади: ҳозир ҳатто бирон тракторчи ё бригада бошлиғини сўзга тутсангиз ҳам, «Мен ўйлайманки, шартномавий режамизни албатта бажарамиз» деб оёғини осмондан қилиб гап бошлайди (Я думаю, что…).
Япон шоирининг эпиграф қилиб келтирилган юқоридаги уч мисралик шеъри, назаримизда, айнан она тилимизни кўзда тутиб айтилгандек.
Ҳозир ҳатто тилимиз академиклари бўлиши керак бўлган халқ ёзувчиларининг асарларидан тортиб, куни кеча чет элда таҳсил олиб кайтган, ўзбекча гапирганида русча ўйлаб, инглизча талаффуз қиладиганларга қадар – ҳамманинг тилида турлича иллатлар бор (мен бунда ўзбекча гапирганда русча сўз қўшишни кўзда тутмаяпман, чунки бу нутқ қусурларининг энг майдаси). Ўзбек тилининг бугунги ҳолатини кузатсангиз, биргина тил табиатига ёт унсурлар ва уларни бартараф этиш тўғрисида бир-икки мақола эмас, бутун бошли китоб ёзса арзишига амин бўласиз. Бинобарин, биз ушбу мақолада мавзуни чеклаб, баъзи қаламкашлар томонидан гоҳо «социал заказ» туфайли, гоҳо билимдонлик намойиши сифатида тил мўъжизаси бўлмиш мақол-маталларнинг ўзгартирилаётганлиги, бузиб “янгиланаётгани” хусусидагина сўз юритишга ҳаракат қиламиз.
«Социал заказ» деганимиз шуки, халқимиз асрлар давомида қўллаб келган, айрим мумтоз мақол, матал ва идиомалар замона зайлига мослаб қайта бичилади, буткул бошқа муддаони кўзда тутиб айтилган қуйма шаклдаги бирон мақол, матал ёки ҳикматли жумла газетчининг мақсадидан келиб чиқиб, янгиланади.
Совет даврида бундай бедодлик истаганча қилиб кўрилди, ҳатто «диний» деб тамға босилган ҳар қандай мақол-маталларгача шўролаштирилди, чунончи, «Ёмғир билан ер кўкарар, дуо билан эл кўкарар» мақоли «тузатилиб», эл меҳнат билан кўкарадиган бўлган эди.
Қизиғи шундаки, мақол-маталларни ўзгартирувчилар буни яна халқнинг ўзига юклашади – мақол ва