рус сүзлекләрендә дә бар, ләкин аларның килеп чыгышы хакында тиешле аңлатма юк.
Мәгълүм ки, Белоруссия татарлары да шул ук токымнан. Алар шулай ук, Грюнвальд сугышындагы батырлар эшен дәвам итеп, заманында Речь Посполитая дәүләтен саклап калганнар. Белоруссия Президенты Александр Лукашенко татарларның тарихи ролен югары бәяли. «Алар – сугыш батырлары гына түгел, хезмәт үрнәген дә тудыра белүчеләр, яз-җәй көннәрендә яшелчә үстереп, иң беренчеләрдән булып базарга китерүчеләр», – ди ул. Беренче очрашуда ук Лукашенко сүзен, әлбәттә, шаярып, кырыенда басып торган Урал Латыйповка ишараләп: «Әгәр дә мине тәнкыйтьләргә уйлыйсыз икән, башта әнә үз милләттәшегезне тәнкыйтьләгез, мин аның киңәшләренә таянып эшлим», – диде. Чыннан да, ул вакыт Урал Латыйпов аның киңәшчесе иде. Лукашенко татарларның Бөек Ватан сугышы елларында партизан хәрәкәтендәге батырлыкларын да югары бәяләде.
Әйе, кадерле милләттәшләрем, безне хөрмәт итүчеләр, халкыбызның тарихи роленә объектив бәя бирүчеләр дә бар.
Ләкин милләтебезгә дан җырлау юлы белән генә бару килешер микән?! Шулкадәр шөһрәтле булгач, ничек соң әле ул коллыкка төште диясе килә. Аңа дан җырлап, татлы йокыга талдыру халкыбызга зыян гына китерәчәк. Шунлыктан безгә җиңелүебезнең, коллыкта калуыбызның сәбәпләрен эзләү беренче урында булырга тиеш.
Моңа Иван Грозный гаепле, ул безнең дәүләтебезне җир белән тигезләде, гасырлар буе җыелган рухи һәм матди байлыкларыбызны юк итте диярләр. Һәм хаклы да булырлар. Тик менә кайсы дәүләтнең дошманы булмый икән? Ләкин бит аларның күбесе исән-имин. Франция яки Англиянең дошманнары юк идеме? Әлбәттә, бар иде. Алар бер-берсе белән йөзәр еллар сугышканнар. Французларның, Англияне буйсындырып, анда үз тәртипләрен, шул исәптән телләрен урнаштырган вакытлары да булган. 1326, 1340 елларда ачылган абруйлы Оксфорд колледжларында укучыларга инглиз һәм латин телен өйрәтү максаты куелган. Англия парламентлары эшләрен шулай ук француз телендә алып барганнар.
Ләкин тиз арада инглиз теле үз урынын ала. Англия, дошманнарын җиңеп, үзенең йогынтысын бөтен дөньяга тарата. Бүген исә инглиз теле бөтен дөньяда тантана итә.
Мондый мисалларны күпләп китереп булыр иде. Аларның барысы да һәр дәүләт үз-үзен саклый алганда гына яшәп калачагын исбатлыйлар.
Гаепне үзебездән эзләргә кирәктер. Һәрбер дәүләтнең иминлеген һәм бөтенлеген аның үз халкы гына саклый ала. Ә татар дәүләтләре үзара ызгышып һәм сугышып, көчсезләнеп һәм хәлсезләнеп беткәннәр. Монысы – җиңелүебезнең беренче сәбәбе. Татар ханлыкларының эчендә, аларның югары катлавында таркаулык җәелгән, бертуктаусыз низаг хөкем сөргән. Монда бер-берсеннән көнләшү, күпсенү, хан хакимияте белән санашмау, ханнарны үз файдаларына алмаштырып тору гадәти хәлгә әверелгән.
Әгәр дә без бу очракта идарә итү рәвешенең тоткасы булган хан хакимиятенә игътибар итмәсәк, һич кенә дә дөрес булмас иде.
Билгеле ки, татар ханлыкларында ханнар сайлана торган булган. Аларда тәхет, башка