сәлҗүкләрдән булгандыр?
Бездә Сәлҗүк империясенә бәйле сүз кузгатылса, әдәбият аларда бары тик фарсы телендә генә булган, ә фәнне гарәп телендә үстергәннәр дип аңлату һәм раслау кабул ителгән. Югары уку йортларында шулай аңлаталар. Шунлыктан барчабыз да, ул чорларда сәлҗүкләрдә төрки телдә китаплар язылмаган, дигән фикердә торабыз. Ул чор төрки әдәбиятларны җитәрлек дәрәҗәдә өйрәнми торып, мондый карашны үзгәртергә һәм хаталарны төзәтергә мөмкин түгел. Чөнки хакыйкать урнашсын өчен, асыл фактларны ачыклау һәм раслау таләп ителә.
Сәлҗүк хөкемдарлары аскетларча – тормыш рәхәтләреннән мөмкин кадәр чикләнеп яшәүне өстен күргән, сүздә һәм гамәлдә ихлас булган, байлыкка, өстенлеккә кызыкмаган. Алар чорында әдәбиятта да шушы карашлар югары куелган, аздан канәгать булу идеалы урнашкан. Солтаннарында гадәти табигый зәвык, гади төсләр һәм җиһазлар, гади кием-салым сөекле булгач, халкы да шул юлны тоткан, әдәбиятта да бөеклекне гадилектә күргәннәр. Әмма образлы фикерләүдә югарыгы зәвыкка һичбер хилаф китермәгәннәр.
Тарихта андый солтаннар тагын да очрыйлармы? Хәер, мәмлүкләрдә нәкъ шулай дәвам иткән. Шуңа да аларны мәмлүк, ягъни «нә малик» дип, «мөлкәт иясе түгел» дигән мәгънәдә атаганнар. Бу Бәйбарс кебек хөкемдарлар чорында шулай булган. Аннары аларда да үзгәрешләр башланган. Чәркәсләр династиясе тәхеткә менгәч, байлыкка ихласлык итә башлаганнар. Затлылык, югары зәвык байлыкка бәйлеме соң ул?
Хакыйкатьне ачыклау өчен, фактларны бөртекләп барларга һәм җыйнарга туры килә. Аларның хәтта кайсылары артык та кебек тоелырга мөмкин. Әмма барланган һәм табылган хәбәрләр хакыйкатькә, төп мәсьәләне ачыклауга бөртек тә ярдәм итмәскә мөмкин. Шулай да алар, әгәр урынлы икән, турыдан-туры булмасын, әмма мәсьәләнең үзен күз алдына китерү һәм ачык аңлау өчен хезмәт итми калмыйлар. Бары тик хаталы һәм уйдырма гына булмасыннар, дөрес аңламауга һәм аңлатуга корылмасыннар, мәсьәләгә яктылык бирүгә хезмәт итсеннәр.
Мөхәммәд пәйгамбәр заманында, VII гасырда, Мәдинәдә Әссаф ибне Сайяд исемле кешенең яшәве мәгълүм. Ул үз биләмәсендә пальма агачлары төбендә бөркәнеп ятып йокларга ярата торган булган. Вакыты-вакыты белән саташа башлап, транс халәтен кичерә икән. Яһүди динен тоткан. Сәхих Бохариның 1355 нче хәдисендә хәбәр ителгәнчә, бервакыт Мөхәммәд пәйгамбәр дусты Гобәйд ибне Кәгъбә белән бергә Ибне Сайядның пальма бакчасына килгәннәр. Саташу халәтендә, транс вакытында аның ни-нәрсәләр сөйләвен Пәйгамбәребез ишетергә теләгән. Ибне Сайядның нәкъ бөркәнеп яткан чагына туры килгәннәр. Нәрсәләрдер кычкыра, сөйли икән бу. Әмма сүзе һич аңлаешлы булмый. Шунда Пәйгамбәрне Ибне Сайядның әнисе күреп ала, улын дәшеп уята. Әссаф ибне Сайяд торып, аягына баса. Пәйгамбәребез: «Әгәр дә аны борчымаган булсалар, үзен белдерер иде», ‒ дип әйтеп куя.
Бу хәдис ислам дине белгечләре хезмәтләрендәге Ибне Сайяд Дәҗҗалның үзе булмадымы икән дигән фикерләмәләрдә искә алына. Аның Дәҗҗал булырга да мөмкин икәнлеген алар Мөхәммәд пәйгамбәрдән