Hafız, akademik birikimi olan ve Kosova’da üniversite düzeyinde dersler veren önemli bir eleştirmenimizdir. Bölgede akademik eleştiri geleneğinin oluşumunda katkıları büyüktür. Daha ziyade çalışmaları, halk edebiyatı ve dil üzerinde yoğunlaşmaktadır. Çağdaş edebiyat dışında yapılmış çalışmaların tam listesi burada verilemeyecektir. Çağdaş edebiyat söz konusu olduğunda en önemli çalışmaları –kitap olanlar seçilmiştir-şöyle sıralanabilir. Yugoslavya Türk Şiirinde Atatürk (1983), Yugoslavya Türk Edebiyatında Devrim Şiirleri (1984), Yugoslavya Türk Halkı Şiirinde Tito (1985), Yugoslavya’da Çağdaş Türk Edebiyatı Antolojisi I, II ve III (1989).
Tacida Hafız, Priştine Üniversitesi, Türk Dili ve edebiyatı Bölümü öğretim üyelerindendir. Türkçe ve Sırp-Hırvat dilinde pek çok çalışmaya imza atan akademisyen, Kosova’daki divan edebiyatı ve halk edebiyatı ile karşılaştırmalı edebiyat konularında inceleme ve araştırmalar yapmıştır. Hacı Ömer Lütfi (Eserlerinden Seçmeler) (1992) üzerine yaptığı çalışmalar, Kosova’da çağdaş edebiyatın başlangıç dönemini aydınlatması açısından önemlidir. Hacı Ömer Lütfi, Osmanlı İmparatorluğu’nun yetiştirdiği son kuşak sanatçılardandır.
İrfan Morina, Priştine Üniversitesi öğretim üyelerindendir. Priştineli Mesihi (Hayatı Sanatı ve Eserleri) (1987), hazırladığı tezin, kitaplaşmış halidir. İrfan Morino, halk edebiyatı ve dil alanları üzerinde çalışmalarını yoğunlaştırmış, Kosova’daki çağdaş Türk edebiyatı üzerine değerlendirme ve incelemeleri geri planda kalmıştır.
Ethem Baymak (1988), Kosova’daki çağdaş Türk edebiyatı üzerine kitap boyutunda iki çalışma kazandırmıştır. Bunlar, Naim Şaban (Yaşamı-Sanatı-Yapıtları) (1988) ve Süreyya Yusuf (Yaşamı Sanatı Yapıtları) (1988) adlarındaki monografik incelemelerdir. Ethem Baymak daha sonra Balkan Türk şiiri üzerine yaptığı incelemeleri tuna akar serin serin (1999) adlı kitabında bir araya getirmiştir.
Güven Kaya, akademik kariyerini Türkiye’de tamamlamış bir araştırmacımızdır. Kendisi, Boğaziçi Üniversitesinde öğretim görevlisi olarak bir süre çalıştıktan sonra 1996 yılında, Kocaeli Üniversitesi’ne öğretim üyesi olarak geçmiştir. Akademik kariyerinde bir süre, Priştine Üniversitesi’nde çalışmalarına devam eden Güven Kaya, Kosova edebiyatı üzerine dikkate değer incelemelerde bulunmuştur. Onun çalışmalarının yapıldığı dönem, Kosova henüz Yugoslavya toprakları sınırları içerisinde olduğundan, kitaplarında Mekedon ve Kosova edebiyatı bir arada değerlendirilmiştir. Yugoslavya Türk Halkı Yazınına Gerçekçi Bir Bakış (1986), akademisyenin Kosova’da bulunduğu yılların bir ürünüdür. Çağdaş Türk edebiyatı örneklerini, toplumcu gerçekçilik bakış açısından tahlil eden eserde kimi örneklerin kuram ile tam örtüşmediğini yazar da dile getirmektedir. Yugoslavya Türk Halkı Edebiyatı (1993), yazarın ikinci çalışmasıdır. Çalışma, Yugoslavya çağdaş Türk edebiyatı üzerine yapılmış analitik bir değerlendirmeyi içermektedir.
Kosova’da yaşayan Türkçe edebiyat üzerine Türkiye’de yazılmış akademik çalışmalara gelindiği zaman, Prof. Dr. Mustafa İsen’in çalışmaları burada anılmalıdır. Prof. Dr. Mustafa İsen’in asıl çalışma alanının eski Türk edebiyatı olması, akademisyenin çalışmalarını o alana kaydırmıştır. Kosovalı divan şairleri, Priştine ve Prizrenli şairler, Aşık Çelebi kendisinin değerlendirme yaptığı konular arasında yer almaktadır. Ötelerden Bir Ses (1997), bu alanda yaptığı kimi incelemeleri içermektedir. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (1997), adlı ansiklopedik kitapta da, değerlendirmeleri bu yolda olmuştur. Yine bu kitap kapsamı içerisinde Makedon ve Yugoslavya Türk edebiyatı üzerine Suat Engüllü’nün yazmış olduğu makaleleri saymak mümkündür. Suat Engülü bir akademisyen olmamakla birlikte yazdığı yazılar, Prof. Dr. Mustafa İsen’in değerlendirmelerinden geçmiştir. Yine Prof. Dr. Mustafa İsen’in, Reyhan İsen ve Ayşe Esra Kireççi ile kaleme almış oldukları Balkanlarda Türk Çocuk Şiiri Antolojisi (2001) burada anılmalıdır.
Türk akademisyenler içerisindeki üçüncü halkayı Abdülkadir Hayber oluşturmaktadır. Abdülkadir Hayber, Ankara Gazi Üniversitesi öğretim üyesidir. Uzun yıllar Üsküp’te kalmış, bir Türk edebiyatı araştırmacısı olarak alanı tanıma fırsatını yakalayabilmiştir. Makedonya ve Kosova Türklerinin Edebiyatı (2001) adlı çalışmada, giriş bölümü ve genel bir edebiyat tarihi yazıldıktan sonra, şahıslar tek tek ele alınarak değerlendirilmiş, ansiklopedik bilgi verilmiştir. Kitabın en önemli tarafı, yazarının Makedon ve Kosova yazar ve şairlerinden seçtiği kişiler ve eserleri konusunda analitik bir çalışma yapmış olmasıdır. Kitap tahlilleri açısından çözümleme ve değerlendirmeler dikkate alınmalıdır. Yazarın makale boyutunda yazmış olduğu pek çok çalışma, henüz, kitaplaşmamıştır.
Bu noktada son olarak sözünü etmemiz gereken bir yüksek lisans tezi bulunmaktadır. Ankara’da Gazi Üniversitesi’nde Çağdaş Kosova Türk Edebiyatından İskender Muzbeg ve Eserleri Üzerine Bir Çalışma adlı teziyle Elsev Brina, yüksek lisans programını tamamlayarak bilim uzmanı olmuştur. Çalışma, akademik bir titizlikle ele alınmış, Kosovalı şair yazar İskender Muzbeg’in eserlerini tahlil edilerek bir sonuca ulaşılmıştır. Kosovalı genç bir araştırmacının yine, Kosovalı bir sanatçıyı eleştirel bir gözle işlemesi önemlidir.
Akademik eleştiri geleneği içerisinde bir de ansiklopedi ve sözlükleri de sıralamamız doğru olacaktır. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Ansiklopedisi, Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, ile Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi şu ana kadar yapılmış ansiklopedi düzeyindeki en kapsamlı çalışmalardır.
2. Kosova’da Türk Edebiyatı Konusunda Tanıtım, Değerlendirme Yazıları.
Kosova’da çağdaş Türk edebiyatı konusunda yazılan tanıtım, değerlendirme yazıları genellikle yazar ve şairler tarafından kaleme alınmıştır. Bu yazıların büyük bir çoğunluğu önce Kosova ve Makedonya’da Türkçe yayınlanan gazete ve dergilerde yayınlanmış, ardından kitaplaştırılmıştır. Bu konu başlığı altında yer alabilecek kitaplar37, arasında dikkatimizi en çok çeken antoloji yazımının yaygın oluşudur.
Necati Zekeriya, Makedonya’daki Türk edebiyatının önde gelen edebiyatçılarından birisidir. Kendisi aynı zamanda günün ihtiyaçları çerçevesinde gerek çocuklar gerekse büyükler için çeşitli antolojiler düzenlemiştir. Bu antolojilere, Makedonya ve Kosova edebiyatının ileri gelenlerinin eserlerinden örnekler almış, böylece Türk halkının okuma ihtiyacının giderilmesine yardımcı olmuştur. Çağdaş Yugoslavya Şiiri Antolojisi (1983) böyle bir çabanın ürünüdür. Çiçek (1963) adıyla yayınladığı antolojiye de çocuk edebiyatı örneklerini toplamıştır. Sevinç ve Tomurcuk dergileri ile Birlik gazetesinde yayınlanan şiirler ile şairlerin kitapları taranarak oluşturulmuş kitapta, Kosova edebiyatından Naim Şaban, Nusret Dişo Ülkü ve Nimetullah Hafız’ın şiirleri yer almaktadır.
Fahri Kaya, aslında Üsküplü bir yazar ve şairimizdir. Kendisi Makedonya ve Kosova’da meydana gelen çağdaş edebiyatın yakın tanıklarından birisidir. Dolayısıyla kendisi, son dönemlerde Eski Yugoslavya’da oluşmuş şiir ve hikâyeleri içerisine alan toplu değerlendirmelerde bulunmuştur. Yugoslavya Türk Hikâyesi Antolojisi (1990), Eski Yugoslavya’da Çağdaş Türk Şiiri