anlamlı diyalog ve kahramanı konuşturma ustalığı, edebi eserde halkın dil zenginliğini bolca ve yerli yerinde kullanarak başarıya ulaşma yollarından biridir” [36, 134 б].
Diyalog, dil biliminin de araştırma alanıdır. Diyaloğun başlıca direği, dilin de edebiyatın da asıl öğesi ve nesnesi, kelime olmaktadır. Bu sebeple bizim incelediğimiz diyalog meselesi, iki bilim dalına ortak olduğu için, araştırma çalışmamızda dil bilimi sahasındaki diyaloğun araştırılma düzeyine de göz gezdirmeyi uygun buluyoruz.
Rus dil biliminde diyalog incelenerek, bizim düşüncemize göre ayrıntılı bir biçimde araştırılmakla yetinilmemiş, edebi diyalog örneklerinin tipolojisi (sınıflandırılması) de yapılmıştır. Mesela, tanınmış dilci bilim adamı E.M. Galkin – Fedoruk’un [37, 8 s] çalışmasında diyaloğun iki çeşidi belirtilmiştir:
1) Çelişkili diyalog
2) Sentez diyalog.
Tanınmış âlim A.K. Solovyeva’nın [38, 8 s] çalışmalarında diyaloğun aşağıdaki gibi türleri verilmiştir:
1) İhtilaf diyaloğu
2) Tartışma diyaloğu
3) Anlayış diyaloğu
4) Ahenk diyaloğu.
Edebiyatçı bilim adamı F.V. Çiçerin ise diyaloğun bir başka tipolojisini vermiştir. O, “Diyaloğun edebi biçimi, yazar düşüncesinin gelişimi, karmaşık, trajik, zıt fikirlerin bir araya gelmemesi, gerçek yaradılışın tam ve derin bir bilgiyle donatılan yazar düşüncesinin kuvvetlenip gelişmesinden meydana gelir” [10] diyerek, diyaloğun (Dostoyevski romanına göre) dört türünü ortaya koyar:
1) Sorgulama diyaloğu
2) İtiraf diyaloğu
3) Anlayış diyaloğu
4) Aşk diyalogu
K. Megayeva tek esere göre (F.M. Dostoyevski’nin ‘Budala’ romanı) diyaloğu aşağıdaki gibi sınıflandırmıştır:
1) Günah çıkarma diyaloğu
2) Düello diyaloğu
3) Karışık diyalog (diyalog – nasihat, diyalog – tartışma, iç monolog öğeleri dâhil olur).
N.Y. Şvedova ise diyalog örneklerini aşağıdaki gibi üç gruba bölerek inceler:
1) Çiftler diyaloğu
2) Paralel diyalog
3) Polilog.
Araştırmacı diyalog tipolojisini verirken diyalog birimi meselesini ele almıştır [37, 3 s].
Edebi eserdeki kahramanların kendi aralarındaki dil ilişkisinin esas kalıbı, hiç şüphesiz diyalogdur. Nesir türü eserin büyük bir kısmını oluşturan edebi diyaloğun açık bir şekilde belli yapılara bölüneceği ve kendine has sınırları olduğu hakkındaki görüşler Rus Dil biliminde incelenmiştir. Edebi diyalog yapısının sözlü diyalog yapısından farkının, münasebet, belirlenen ara ve verilen diyaloğun amaç ve yönüyle alakalı olduğu da dile getirilir. Nesrin diyalog yapısına sadece iletişim halindeki kahramanların replikleri değil, onunla birlikte yazarın sözleri de dâhil olur.
“Edebi diyaloğun üst sınırı, dil durumunu ortaya koyan yazarın ‘giriş cümleleri’ ise, alt sınırında ‘sonuçlandırılması’ da kendi yapısında ‘girişi’ kadar çok önemli görev üstlenir” [38, 306 s].
Yukarıda bilim adamının dile getirdiği gibi, edebi eserde diyaloğu oluşturan öğelerden biri mutlak biçimde kahramanın replikleri olmaktadır. Edebi diyaloğun çetrefilli yapısı, yazar dili ile kahraman dilini bir araya getiren monolog ve diyalog biçimindeki kullanımın karışmasının sonucunda ortaya çıkan kalıptır.
“Edebi diyalog, insanların dili kullanım sınırını net olarak gösterir. Edebi diyaloğun dil yapısı, bir taraftan karakter yaratıyorsa, diğer taraftan üslubu ortaya koyarak önemli bir görev üstlenmektedir.”[39, 3 s.]
Rus dil bilimcilerinin tipolojisini esas alan genç araştırmacı G.S. İmangaliyeva “Diyalog Tipolojisi” (Kazak ve Rus kaynakları ışığında) [40] adlı tez çalışmasında aşağıdaki gibi birçok diyalog çeşitlerini öne sürmüştür:
• Sohbet diyaloğu
• Sorgulama diyaloğu
• Haber diyaloğu
• Anlaşma diyaloğu
• Tartışma diyaloğu
• Münakaşa diyaloğu
• Çelişkili diyalog
• Değerlendirme diyaloğu
• Talep diyaloğu
• Öneri diyalogu
• Motivasyon diyaloğu
• Uyum diyaloğu
• Sentez (bireşim) diyaloğu
• Selamlaşma diyaloğu
• Veda diyaloğu. [40, 50 s]
Adı geçen diyalog örneklerini araştırmacı, toparlayıp üç büyük gruba bölerek inceliyor:
1) Bilgilendirici diyalog: Buna, sohbet diyaloğu, sorgulama diyaloğu, haber diyaloğu ve anlaşma diyaloğunu dâhil etmiştir. [40, 64 s].
2) Pragmatik diyalog: Bu grupta, tartışma diyaloğu, münakaşa diyaloğu, değerlendirme diyaloğu, talep diyaloğu, öneri diyaloğu, motivasyon diyaloğunu bir araya getiriyor. [40, 74 s].
3) Model diyalog: Uyum diyaloğu, sentez (bireşim) diyaloğu, selamlaşma diyaloğu, veda diyaloğu [40, 88 s].
1974 yılında yayımlanan ‘Edebiyat Bilimi Terimler Sözlüğü’nde’ diyaloğun sadece açıklaması verilmekle yetinilmemiş. Bununla birlikte diyaloğun edebiyatın (Rus edebiyatı) tüm türlerinde de bir sanat aracı olarak meydana çıkacağından söz edilmiştir. “Diyalog, sözlü iletişim türüdür. İki ya da birkaç kişi arasındaki konuşmadır.” denilerek, her türdeki diyaloğun işlevi ayrı ayrı ele alınmıştır.
Dram eserlerinde diyalog, karakterleri tasvir eden esas malzeme ve esas yöntemdir.
Klasik romantik dramaturjide, diyalog ile monoloğun işlevi aynı iken, realist dramda diyaloğun rolünün daha üstün olduğu fark edilmiştir.
Nesir eserlerde diyalog, yazar konuşmasıyla birlikte kelimelerle tasvir etmenin, resmetmenin bir türü olarak görülür.
Lirik eserlerde genellikle monolog önemliyken, bazı durumlarda şairler diyaloğa da dikkat etmişlerdir (diyaloğun lirik eserlerde ortaya çıktığını diyalog biçimindeki şiirlerden görmek mümkündür).
Diyalog, ayrı bir edebi yayıncılık türdür. (Platon, Lessing v.b. eserlerinde)
Diyaloğun epik eserden farkı, peşi sıra devam eden veya ek bir metinin olmamasıdır. Dram eserden farkı ise, hizmet sistemi olmamasıdır.”[41]
Sözü edilen durumlar, Rus dil bilimi ile edebiyatındaki diyaloğun araştırılma sonuçlarındandır. Diğer dil bilim ile edebiyat bilimlerinde de diyalog araştırılarak ele alınmaktadır. Örneğin, Alman filolojisinde diyaloğun iki türü verilmiştir:
1) Manzum (şiirsel) diyalog (şekilli hizmeti üstündür)
2) Mensur diyalog.
a) Teorik – bilgilendirici (Sokrat’ın eserleri)
b) Felsefi (Günlük konuşma ve karakterolojik) [37, 8 s] diye bölünmüştür.
İngiliz edebiyatında diyalogların anlam çeşitleri dile getirilmez ancak, eserdeki