da doğru olmasına hemen hemen imkân yoktur. Aşağı yukarı 150 yaşlarındaki bir adamın anlattıklarında da çok yanlışlar olacağı muhakkaktır.
60
Peygamber’in Düldül adındaki katıra binmesine benzetmek için uydurulmuştur. Hiçbir Osmanlı padişahı katıra binmemiştir.
61
İstanbul’u kuşatan Osmanlı ordusunu 60.000’den yukarı düşünmek hatadır. Ordunun mühim bir kısmı muhtemel bir taarruza karşı Balkanları bekliyordu.
62
Muhafız asker.
63
Burada Evliye Çelebi’de bir yanılma var: Bahsettiği işler Ayasofya’nın
1
“Ey ümmetim! Sana selam olsun.”
2
“Ey Tanrı’nın elçisi ve milletlerin efendisi, size selam olsun.”
3
Hicri 1015 (= 9 Mayıs 1606-27 Nisan 1607) tarihinde ölüp Edirnekapı Camisi haziresinde gömülen Osmanlı şairi Hakani Mehmed Bey’in Peygamber hakkındaki manzum “Hilye-i Şerife” adlı eseri ki şiir bakımından kuvvetli eserdir ve 1007’de (= 4 Ağustos 1598-23 Temmuz 1599) telif edilmiştir.
4
Ey kardeşler! Size selam olsun.
5
Dördüncü Murad, Revan Seferi için ordusu ile Üsküdar’dan 28 Mart 1635 tarihinde hareket etmiştir.
6
Sadrazam (= Büyükvezir) vekili. Sadrazam seferdeyken ona vekâlet ederdi.
7
Molla “büyük dereceli kadı” demektir. Kadıların idari vazifeleri de vardı.
8
Dördüncü Murad, 1635 yılının son günlerinde İstanbul’a dönmüştür.
9
“Ey danış! Dua edip bu yapının tarihini söyledim:
Dünya durdukça göğe benzeyen bu bina da dursun.” demektir. Buradaki “daniş” kelimesinin, beyti yazıp ebcedle tarih düşüren şairin mahlası olması gerekir. Fakat IV. Murad çağında bu mahlası taşıyan bir şaire rastlamadım. Belki de kelime asıl manası ile, yani “bilgili adam”, “anlayan adam” yerinde kullanılmıştır.
10
Revan, 8 Ağustos 1635’te alınmış olup haber İstanbul’a ağustos sonunda ulaşmış olmalıdır.
11
Hüseyin Baykara, Aksak Temirliler hanedanının son
Horasan kolu padişahlarından olup merkez edindiği Herat’ta 911’de ölmüştür. Zamanı ilim ve sanat bakımından çok üstün bir çağ, Hüseyin Baykara da hem şair, hem bilgin, hem zevk ehli bir hükümdar olduğundan güzel ve seviyeli meclisleri ün salmış; şiirli, müzikli, içkili meclislere Baykara Meclisi demek Osmanlılar’da da âdet olmuştur.
12
Zira, Türkçe arşının aşağı yukarı karşılığıdır ve şöyle böyle 75 santimetreye tekabül eder.
13
Öncekinin aynı.
14
Madyan oğlu Yanko, İstanbul’un efsanevi kurucusudur. Osmanlı tarihlerinde, bilhassa anonim tarihlerde (yani Tevarihi Ali Osmanlarda) bundan uzun uzadıya bahsolunur.
15
Yanko hayali bir şahıs olduğuna göre Evliya Çelebi’nin gördüğü zincir parçaları herhâlde Bizanslıların Fatih’e karşı kullandıkları savunma zincirleri olacak.
16
Burası şimdiki “Fener” olabilir.
17
Padişahların kılık değiştirerek (tebdili kıyafetle) çıktıkları kapı olacak. “Tebdil gezmek” deyimi son yıllara kadar kullanılırdı.
18
Hadyan oğlu Yanko’nun veziri.
19
Evliya Çelebi’nin bu büyük yanlışları o sırada Osmanlı aydınlarındaki tarih bilgisinin durumunu gösterir.
20
Arap harfleriyle ve ebced hesabı ile 699 çıkar ki Osmanlılar’ın hicri tarihle müstakil oldukları yıl diye kabul olunmuştur. Bunun doğru olmadığı, Osmanlı Uç Beyliği’nin miladi 1336’ya kadar İlhanlı Devleti’ne bağlı olduğu bugün bilinmektedir.
21
Osman Gazi’ye verilen “Osmancık” adının nereden çıktığı kesin olarak belli değildir. Belki bir sevgi nişanesidir.
22
Evliya Çelebi kendisini Hoca Ahmed Yesevî soyundan saymaktadır ki ispatı asla mümkün değildir.
23
Yani icazet verip.
24
Manen destekledi manasında.
25
“Önce namaz” manasında
26
Bugünkü Tekirdağ
27
Bu Alaaddin Sultan’ın kim olduğu belli değil. Meşhur Selçuklu sultanından galat da olabilir
28
Emevi hükümdarı. 717-720 arasında hükümdarlık etti.
29
Meşhur Abbasi hükümdarı. 786-809 arasında hükümdarlık etti.
30
Tabii bunun aslı, esası yoktur. Amasya’ya sığınmış olan Mehmed Çelebi, merkezi otoritenin gevşemesinden ötürü serkeşlik eden bazı Türkmen beylerini yenmiştir. Evliya Çelebi bu harekâtı, Temür ordusunu yenmek şeklinde anlatıyor.
31
Evliya Çelebi “hummayi muhrika” tabirini kullanıyor. Bütün ateşli hastalıklara humma denmesi âdettir. Bununla hangi hastalığın kastedildiğini tespite imkân yoktur.
32
Bu da tamamen hayali bir vakadır.
33
Sivaslı Kara Şemseddin diye bir şahıs yoktur. Sivaslı Şemseddin adında bir Halveti şeyhi varsa da Fatih’ten çok sonradır ve 1006 (14 Ağustos 1597-3 Ağustos 1598) tarihinde ölmüştür. Evliya Çelebi herhâlde Fatih’in çağdaşı Ak Şemseddin’i kasdetmişse de onun Manisa’da bulunduğuna dair kayıt yoktur.
34
Fatih’ten çok önce yaşamış olan Sultan Kalavun’u da çağdaş göstermekle Evliya Çelebi tarih kültürü bakımından çok zayıf olduğunu ortaya koymaktadır.
35
Bu tarih yanlıştır. Hicri 878 olacaktır. Savaş 11 Ağustos 1473’te yapılmıştır.
36
Miladi olarak 1444 Ağustos’unda.
37
Bu Emir Buhari, Yıldırım Bayazıd çağındaki meşhur Emir Buhari’den başka birisidir. Fatih Camisi civarında türbesi olup hicri 922’de (= 5 Şubat 1516-23 Ocak 1517) ölmüştür. Keramet sahibi ermişlerden sayılmıştır.
38
Evliya Çelebi burada “mazbut” kelimesini kullanmaktadır. Bu kelime “ezberde olmak” anlamında kullanıldığı gibi “yazı ile tespit olunmuş” manasına da geldiğinden “bilinmektedir” diye çevrilmiştir.
39
“Götürmek” aslında “Kaldırmak” demektir. “Yer götürmez” yerin kaldıramayacağı kadar büyük manasında bir Osmanlı deyimidir.
40
1453 baharı.
41
Bu büyük bir yanlıştır. 35 numaralı notta da belirtildiği gibi Akkoyunlularla savaş 1473’te, yani İstanbul’un fethinden 20 yıl sonra yapılmıştır.
42
Bizanslıların en korkunç silahı olan Rum ateşini kastediyor.