12(1): 45–50.
5
Żywienie w cukrzycy – zalecenia i rekomendacje
Karolina Mazurczak
5.1. WPROWADZENIE
W myśl najnowszych wytycznych i rekomendacji towarzystw diabetologicznych zalecenia żywieniowe dla chorych na cukrzycę, zarówno typu 1, jak i 2, nie odbiegają od zasad odżywiania przewidzianych dla ludzi zdrowych. Dieta osoby z cukrzycą – dotychczas mocno ograniczana i poddawana licznym restrykcjom, opiera się aktualnie na zasadach zdrowego odżywiania i realizuje zalecenia zgodne z najnowszą piramidą zdrowego odżywiania.
Jedzenie jest jedną z najważniejszych czynności w naszym życiu. Zaczynamy jeść w kilka godzin po urodzeniu, po to by utrzymać na stałym poziomie energię płynącą z pożywienia, potrzebną dla zachowania podstawowych funkcji naszego organizmu. Jedzenie to jednak nie tylko czynność ściśle powiązana z podtrzymaniem życiowych funkcji. Czynniki, które determinują wybory żywieniowe, często wykraczają poza samą biologiczną potrzebę spożywania jedzenia i w dużej mierze wiążą się z aspektami kulturowymi, środowiskiem rodzinnym, w którym kształtowały się pierwsze nawyki żywieniowe, a także z warunkami ekonomicznymi osób ich dokonujących. To również element codziennych spotkań z bliskimi, poznawanie i delektowanie się smakami, wyraz tożsamości grupowej, reakcja na stan emocjonalny. Jedzenie bywa wypełnieniem czasu, a nawet sposobem na okazanie władzy. Stosunek do jedzenia wyraża się także poprzez zachowania związane ze spożywaniem posiłków.
Praca z pacjentem, który w związku z diagnozą cukrzycy konfrontuje się z licznymi ograniczeniami nakładanymi na niego przez chorobę, powinna w sposób szczególny ujmować aspekt dotyczący jedzenia. Indywidualizacja podejścia w obszarze zdrowych nawyków żywieniowych wydaje się jednym z priorytetów całego zespołu terapeutycznego rozpoczynającego pracę z pacjentem. Jedzenie spełnia też wiele pozabiologicznych funkcji, które stanowią ważny aspekt życia każdego człowieka.
5.2. OGÓLNE ZALECENIA DIETETYCZNE – STANOWISKA POLSKICH I ZAGRANICZNYCH TOWARZYSTW DIABETOLOGICZNYCH
Główne cele oddziaływań dietetycznych chorych na cukrzycę to:
• utrzymanie wartości glikemii bliskich pożądanych zakresów;
• normalizacja lub utrzymanie należnej masy ciała (cukrzyca typu 2);
• zachowanie prawidłowych wartości ciśnienia tętniczego;
• utrzymanie prawidłowych wartości stężenia lipidów i lipoprotein we krwi.
Spełnienie powyższych kryteriów ma wpływ na obniżenie ryzyka wystąpienia przewlekłych powikłań, a także pozytywnie oddziałuje na poczucie zdrowia pacjenta z cukrzycą. Wsparcie kierowane do niego w obszarze prawidłowego komponowania codziennej diety zakłada współpracę wykwalifikowanego zespołu specjalistów: lekarza, dietetyka, pielęgniarki diabetologicznej, edukatora. Zarówno polskie, jak i zagraniczne rekomendacje wskazują na konieczność uwzględnienia, podczas pracy z pacjentem i jego rodziną, takich wskaźników jak całkowita kaloryczność diety i podział kalorii na posiłki w ciągu dnia, a także omówienie źródeł pokarmów, z których pacjent otrzyma adekwatne do swoich potrzeb składniki odżywcze. Wytyczne podkreślają konieczność wzięcia pod uwagę indywidualnych preferencji żywieniowych pacjenta z uwzględnieniem korekt w przypadku stwierdzenia nieprawidłowych nawyków żywieniowych. Specjalista powinien także uwzględnić wiek, płeć oraz status ekonomiczny i uwarunkowania kulturowe całej rodziny. Dla realizacji powyższych zaleceń każdorazowa konsultacja w zakresie wytycznych dotyczących diety powinna obejmować wnikliwy wywiad z oceną dotychczasowego sposobu odżywiania. Elementy, które należy brać pod uwagę w trakcie konsultacji żywieniowej pacjenta, to:
• kontrola ilości i jakości spożywanych przez niego posiłków;
• ocena ich kaloryczności oraz zawartości węglowodanów w poszczególnych składnikach diety;
• ograniczanie dostarczania żywności zawierającej znaczną ilość węglowodanów prostych;
• określenie częstotliwości spożywania poszczególnych posiłków.
W myśl wytycznych polskich i zagranicznych towarzystw diabetologicznych rola prawidłowo przeprowadzonego wywiadu i praca dietetyka z pacjentem chorującym na cukrzycę wydają się kluczowe dla całości procesu terapeutycznego kierowanego do pacjenta i jego rodziny. Umiejętnie przeprowadzony wywiad żywieniowy może być źródłem cennych informacji zarówno o ilości, jak i jakości spożywanego pożywienia. Może ukazywać sytuację socjalno-ekonomiczną rodziny, a także dostarczać informacji o ewentualnych chorobach współwystępujących, np. nadciśnieniu tętniczym, które wymagają dodatkowych wskazań i modyfikacji diety. Wywiad może ponadto ukazać zniekształcenia i błędne interpretacje dotychczasowych zaleceń, z którymi zetknęli się pacjent i jego rodzina, a także różnice w ich rozumieniu. Dane z wywiadu pozwalają również wnioskować o dostępie do różnych rodzajów żywności i mogących z tego wynikać ewentualnych niedoborach lub nadmiarze poszczególnych składników w codziennej diecie. Do najczęstszych błędów należą omijanie lub brak posiłków, eliminacja ważnych biologicznie składników odżywczych z codziennego jadłospisu czy posiłki przekraczające zalecaną dla wieku i aktywności fizycznej wielkość porcji. Ważnym aspektem każdego wywiadu jest poznanie nawyków żywieniowych panujących w całej rodzinie, kulturowych uwarunkowań dotyczących wyborów składników żywieniowych oraz funkcji, jaką spełnia jedzenie dla całej rodziny. W przypadku dzieci warto poznać oboje rodziców, aby móc określić elementy uwarunkowań genetycznych dziecka, które mogą determinować budowę jego ciała. Pomocne podczas prowadzenia wywiadu z rodziną dziecka z cukrzycą typu 1 jest przeanalizowanie tempa jego wzrostu za pomocą siatek centylowych, które może być źródłem cennych informacji dotyczących dalszego postępowania.
Kluczowe dla zebrania kompleksowego wywiadu żywieniowego są czas poświęcony pacjentowi oraz taki sposób zbierania informacji, który sprawi, że dane z wywiadu będą wiarygodne. Nie ma odrębnego i wystandaryzowanego narzędzia do prowadzenia wywiadów żywieniowych z osobami chorującymi na cukrzycę. Pomocne dla uzyskania ważnych dla dalszej pracy z pacjentem informacji może być prowadzenie przezeń 3-dniowego szczegółowego dzienniczka posiłków, które dietetyk wspólnie z pacjentem analizuje w trakcie wizyty. Dane z dzienniczka powinny uwzględniać takie informacje jak pora spożywanych posiłków, ich wielkość i skład. Dla poznania udziału poszczególnych składników odżywczych w diecie chorego pomocne może być stworzenie własnego kwestionariusza żywieniowego, który zawierał będzie szczegółowe informacje o udziale różnych grup produktów spożywczych w codziennym jadłospisie chorego. Pomocnym narzędziem mogą być także albumy produktów i potraw, dzięki którym łatwiej jest wspólnie z pacjentem oszacowywać wielkość spożywanego posiłku. Podczas spotkania z pacjentem należy brać pod uwagę jego dotychczasowe doświadczenia w kontakcie z przedstawicielami ochrony zdrowia, które mogą wywoływać u niego reakcje obronne i chęć uniknięcia negatywnej oceny jego zachowań i potrzeb w zakresie żywienia. Wywiad może ukazać listę zmian koniecznych do wprowadzenia w sposobie odżywiania nie tylko pacjenta, lecz także jego rodziny. Ważnym elementem pracy w takim przypadku jest wspólne określenie jej celów, które są wyrazem potrzeb płynących ze strony pacjenta przy wsparciu dietetyka. Takie podejście wymaga od specjalisty dużej wprawy oraz podstawowych umiejętności psychologicznych, które pozwolą na dostosowanie dalszych zaleceń do możliwości pacjenta i jego rodziny.
Postępowanie dietetyczne w przypadku cukrzycy typu 1 i 2 zakłada odrębne, dla tych jednostek chorobowych, zalecenia żywieniowe. Zasadniczą różnicą jest rodzaj stosowanych oddziaływań. W stosunku do chorych na cukrzycę