M.J., Rea M.C. (2008), An Introduction to the Philosophy of Religion, Cambridge: Cambridge University Press.
Nagasawa Y. (2017), Maximal God: A New Defence of Perfect Being Theism, Oxford: Oxford University Press.
Oderberg D.S. (2010), The Cosmological Argument, w: Ch. Meister, P. Copan (red.), The Routledge Companion to Philosophy of Religion, London – New York: Routledge, s. 341–350.
Oppy G. (2007), Ontological Arguments and Belief in God, Cambridge: Cambridge University Press.
Piwowarczyk M. (2017), Prostota Boga, w: S. Janeczek, A. Starościc (red.), Filozofia Boga, cz. 2, s. 357–393.
Plantinga A. (2000), Warranted Christian Belief, New York – Oxford: Oxford University Press.
Plantinga A. (2007), Appendix: Two Dozen (or so) Theistic Arguments, w: D.-P. Baker (red.), Alvin Plantinga, New York: Cambridge University Press, s. 203–228.
Plantinga A. (2017), Argumenty za istnieniem Boga, przeł. M. Iwanicki, w: S. Janeczek, A. Starościc (red.), Filozofia Boga, cz. 2, s. 219–232.
Pruss A.R. (2006), The Principle of Sufficient Reason. A Reassessment, Cambridge: Cambridge University Press.
Pruss A.R. (2009), The Leibnizian Cosmological Argument, w: W.L. Craig, J.P. Moreland (red.), The Blackwell Companion to Natural Theology, Malden – Oxford – Chichester: Wiley – Blackwell, s. 24–100.
Ratzinger J. (1996), Wprowadzenie w chrześcijaństwo, przeł. Z. Włodkowa, Kraków: Znak.
Russell B. (1959), Why I Am Not a Christian and Other Essays on Religion and Related Subjects, London: George Allen and Unwin.
Sokolowski R. (2015), Bóg wiary i rozumu. Podstawy chrześcijańskiej teologii, przeł. M. Romanek, Kraków: Dominikańskie Studium Filozofii i Teologii.
Swinburne R. (2004), The Existence of God, Oxford: Clarendon Press.
Swinburne R. (2017), Dowody na istnienie Boga, przeł. P. Kawalec, w: S. Janeczek, A. Starościc (red.), Filozofia Boga, cz. 2, s. 233–246.
Szymanek K. (2008), Dowód vs. argument, w: tegoż, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 114–115.
Tkaczyk M. (2017), Dowód ontologiczny, w: S. Janeczek, A. Starościc (red.), Filozofia Boga, cz. 2, s. 91–122.
Tomasz z Akwinu, św. (1994), De ente et essentia, w: M.A. Krąpiec, Byt i istota. Św. Tomasza De ente et essentia przekład i komentarz, Lublin: RW KUL, s. 9–47.
Tomasz z Akwinu, św. (2010), Kwestie dyskutowane o mocy Boga. Questiones disputatae de potentia, t. IV, red. M. Przanowski, J. Kiełbasa, przeł. B. Spieralska i in., Kęty – Warszawa: Wydawnictwo Marek Derewiecki – Instytut Tomistyczny.
Wegter-McNelly K. (2008), Fundamental Physics and Religion, w: Ph. Clayton (red.), The Oxford Handbook of Religion and Science, Oxford: Oxford University Press, s. 156–171.
Weston A. (2009), A Rulebook for Arguments, Indianapolis: Hackett Publishing Company.
Wojtysiak J. (2008), „Dlaczego istnieje raczej coś niż nic?” Analiza problemu w kontekście dyskusji we współczesnej filozofii analitycznej, Lublin: TN KUL.
Wojtysiak J. (2012), Spór o istnienie Boga. Analityczno-intuicyjny argument na rzecz teizmu, Poznań – Kraków: W drodze.
Wojtysiak J. (2013), Wprowadzenie do teologii naturalnej, Kraków: Dominikańskie Studium Filozofii i Teologii.
Wojtysiak J. (2017), Bóg istnieje – moja argumentacja teistyczna, w: S. Janeczek, A. Starościc (red.), Filozofia Boga, cz. 2, s. 263–310.
Woleński J. (2017), Agnostycyzm, ateizm i dowody na istnienie Boga, w: S. Janeczek, A. Starościc (red.), Filozofia Boga, cz. 1, s. 359–388.
Wolsza K. (2017), Teodycea sformalizowana, w: S. Janeczek, A. Starościc (red.), Filozofia Boga, cz. 2, s. 195–218.
Komentarz
Jan Woleński
W moim tekście Niepoprawność dowodów na istnienie Boga znajduje się implicite lub explicite szereg komentarzy do artykułu Wojtysiaka. Niektóre uwagi powtarzam, inne rozwijam. Dotyczą one kwestii logicznych i krytycznych uwag o moich poglądach, wyrażonych przez Wojtysiaka.
Mój oponent (który twierdzi, że istnienie Boga można udowodnić) od razu deklaruje, że przedmiotem jego rozważań są teoretyczne argumenty na rzecz bożej egzystencji:
Argumenty za istnieniem Boga nierzadko nazywano dowodami. Jest to słuszne, jeśli przez dowód rozumie się ciąg zdań – składający się z przyjętych założeń oraz ich (wyprowadzonych według pewnych reguł) konsekwencji – którego ostatnim członem jest zdanie dowodzone. (Z odpowiednimi zmianami stosuje się to też do tzw. dowodu nie wprost). Jeśli jednak przez dowód rozumie się takiż ciąg, w którym założenia są w sposób niepodważalny prawdziwe, wszystkie zdania są jednoznacznie przekładalne na język określonego rachunku formalnego (co umożliwia ścisłą kontrolę związków logicznych między nimi), a reguły mają wyłącznie charakter dedukcyjny, niemal żaden argument filozoficzny (w tym teistyczny) nie jest dowodem. […] w niniejszym tekście będę preferował termin „argument”, a tytułowy zwrot „można dowieść istnienia Boga” będę rozumiał następująco: można – korzystając z powszechnie stosowanych reguł inferencyjnych (dedukcyjnych lub niededukcyjnych) – wyprowadzić tezę o istnieniu Boga z innych zdań; wiarygodność tych zdań (opartych na intuicji intelektualnej, ewentualnie wzbogaconej o wybrane tezy, filozoficznie zinterpretowanej, wiedzy potocznej lub naukowej) można okazać w sposób intersubiektywny (s. 76).
Uważam to wyjaśnienie za wysoce niezadowalające. Po pierwsze, każdy argument przebiegający zgodnie z dedukcyjnymi regułami inferencyjnymi daje się sformalizować. Po drugie, argument korzystający z reguł niededukcyjnych jest dowodem w innym znaczeniu niż dowód oparty na tym, że wniosek wynika logicznie z przesłanek. W szczególności brak powszechnie akceptowanego systemu logiki niededukcyjnej, np. indukcyjnej, sprawia, że trzeba wyraźnie odróżniać dwa rodzaje dowodów lub dwa rodzaje argumentów, lub przyjąć, że pojęcie argumentu jest szersze od pojęcia dowodu. Sytuacji tej nie zmienia fakt, że przesłanki dowodów dedukcyjnych są uzasadniane w sposób niededukcyjny. Wojtysiak posługuje się więc pojęciem dowodu w sposób niejednoznaczny. Dalej, pojęcie okazywania czegoś w sposób intersubiektywny nie jest dostatecznie ugruntowane. Wolno Wojtysiakowi wierzyć, że jego intuicja intelektualna wzbogacona o akceptowane przez niego tezy, naukowe lub potoczne, zinterpretowane w sposób filozoficzny, prowadzi do okazywania ich wiarygodności w sposób intersubiektywny, ale, jak historia filozofii uczy, jest to przeświadczenie oparte na lokalnym systemie filozoficznym. Wojtysiak wprawdzie z jednej strony dostrzega ten problem (przyznaje, że formułuje racje wiarygodne dla niego samego), ale, z drugiej, przeocza, że uzależnienie danego argumentu od przesłanek filozoficznych znacznie osłabia jego siłę.
Zasada racji dostatecznej jest bodaj najważniejszym elementem argumentacji Wojtysiaka i (jako metafizyczna zasada racjonalności) ma taką postać:
(MIR) Cokolwiek, co istnieje, posiada – w sobie lub poza sobą – rację swego istnienia.
Sformułowanie (MIR) jest, by tak rzec, chytre z punktu widzenia teizmu z uwagi na alternatywę „w sobie lub poza sobą”, albowiem jej pierwszy człon od razu sugeruje możność bytu z racją „w sobie”. Aby rzecz zneutralizować, bardziej zasadne jest uproszczenie tego wyrażenia do (od razu podaję w wersji równoważnościowej i pomijam analizę zwrotu „x istnieje”):
(MIR’) Dla