крәстиән хуҗалыгына җитәкчелек иткән («Т. я.») (әдәби норма – крестьян).
КДУ профессоры Җ. Сөләйманов та татар теленең кампитрда эшләү өчен яраклы икәнлеген исбат итте («М. җ.») (компьютерда кирәк).
Скрипка сүзен – эскрипкә дип, шкафны – ышкаф, рекламаны – реклам, репликаны – реплик, афишаны афиш дип язарга һәм әйтергә тәкъдим итүче кешеләр дә бар.
Татар телендә күренекле тел галимнәребез тарафыннан алынма сүзләрнең әдәби телдә кулланылуына карата төптән уйланылган әһәмиятле принциплар, кагыйдәләр эшләнгән. Аларның берсе шуннан гыйбарәт: узган гасырның 20–30 нчы елларына кадәр кабул ителгән рус сүзләре һәм интернационализмнар сөйләм телендә үзләштерелгәнчә әйтелә һәм языла (эскәтер, камыт, буразна, өстәл һ. б.), телебезгә соңгырак чорда кергәннәре исә, нигездә, чыганак телдәге әйтелеш һәм язылыш формаларында кулланыла. Бу принцип телебездә күп дистә еллар буена сакланып килде, һәм аны ясалма рәвештә үзгәртергә омтылу хәзерге чорның хосусиятенә туры килми.
Хикмәт шунда: икетеллелек шартларында республикабызда яшәүчеләр уртак сүзләрнең татарча әйтелешен һәм язылышын махсус үзгәртү, шул рәвешле рус һәм татар телләрендәге гомуми лексика арасында ясалма рәвештә аерма китереп чыгару практика өчен дә, телләрне өйрәнү һәм алардан файдалану өчен дә уңайсызлык, тотрыксызлык китереп чыгарыр иде. Шуңа күрә телебез лексикасында реформа үткәрергә маташуның кирәге юк.
Шушы фикергә таянып гамәл кылганда, телебездә күптән үзләштерелгән кайбер топонимика исемнәрен үзгәртергә яки аларны искергән исемнәр белән алмаштырырга омтылыш та бүгенге көн табигатен чагылдырмый һәм халык мәнфәгатенә туры килми. Бу шулай ук телнең бердәм нормаларын бозуга китерә һәм сөйләмебездә башбаштаклык тудыра. Мисалларга мөрәҗәгать итик:
Хәзер Россияне берәүләр – Русия дип, икенчеләр Рәсәй дип яза һәм сөйли, кайбер газеталар Азов диңгезен – Азак диңгезе, Европаны – Аурупа дип, Германияне – Алмания, Венгрияне – Маҗарстан, Пакистанны – Пакыстан, Пакъстан, Грузияне – Гөрҗестан, Палестинаны – Фәләстыйн, Ижевскины – Ижау, Ярославльне – Ярослау, Саратовны – Сарытау, Бакуны – Бакы, Ульяновскины – Ульян, Астраханьны – Әчтерхан, Свердловскины Свердлау дип язалар. Алайга китсә, бәлки, Азияне дә Асия дип йөртә башларгадыр? Иске татар әдәбиятында шулай аталган бит ул! Телдәге прогресс ул (ул булырга тиеш бит!) искегә кайтудан гына гыйбарәт түгел!
Кыскасы, татар телендәге рус алынмаларының һәм интернационализмнарның, шулай ук топонимика исемнәренең орфоэпик һәм орфографик үзләштерелү, кулланылу мәсьәләсендә ул сүзләрнең чыганак телләрендәге формаларыннан минималь аерма, ягъни ике телдәге уртак (гомуми) сүзләрнең максималь якынлыгы принцибы гамәлдә булырга тиеш.
Тәрҗемәдә ялгызлык исемнәренең бирелеше
Ялгызлык исемнәре түбәндәге төркемнәргә бүлеп йөртелә:
1) ономастика – кеше исем-фамилияләре, кеше һәм хайван кушаматлары;
2) топонимика һәм гидронимика – географик исемнәр;
3) астрономика – йолдыз, планета, комета һ. б. исемнәр;
4) учреждение, оешма, завод-фабрика,