ҳам бирга 7 апрелда соат тўққизда Аркга бордук. Соат ўнгача бир меҳмонхонада чой ичиб ўлтурдук. Насрулло қушбеги ила бир хейли сўйлашдук. (Миллер) жаноблари киссасидан манифестнинг аслини чиқоруб, қушбегига берди. Қуйисига амирнинг катта давра муҳри босилган эди. Қушбеги ўқуб кўруб қўл қўйди.
(Миллер) жаноблари асл нусхани менга берди. Охиригача яна ўқуб чиқдим. Таҳрирининг бир неча жойига сакталари бўлуб, хатни баъзан маънони бузар эди. Ғoлибан, муни мусулмони била тургон рус ёзон эди…»
Шу ерда андак тўхтаб ўтамиз. Бу ерда ҳам яна манифест, яъни ислоҳот тўғрисидаги амир фармонининг эгаси ким деган савол туғилади. Қушбеги Бухоро ҳукуматида амирдан кейинги энг йирик мансабдорлардан бири. Фармони олийни яратишда қушбеги, қозикалон, амирнинг саводхон мирзолари бош чолғучи бўлиш ўрнига улар бутунлай четда қолиб, ташаббус консулнинг қўлига ўтиб кетганлиги ва ҳозиргина ўқиганимиз Беҳбудий парчасида қушбеги консулга эмас, консул қушбегига фармони олийнинг асл нусхасини қўл қўйиш учун бераётгани ўта таажжубланарли ҳолдир. Бундай тартиб-усуллар бошқа давлатлар тажрибасида бўлганми йўқми, ҳозир айтиш қийин, лекин бўлган бўлса ҳам, бу ўта таҳқирли бир ҳодисаи усул каби қабул қилингандир эҳтимол.
Нима бўлдийкин? Амир бундай бениҳоя муҳим манифест – фармони олийни ёзишни ўз муншиларига ишонмадимикин? Уларнинг жимжимадор, болохонадор тили замонавий ислоҳот манифестини ёзишга ўтмайди ва ўрганмаган ва бинобарин, улар буни қойиллатолмайдилар деб ўйладимикин?
Ёки ислоҳот тўғрисидаги барча ташаббус амир ҳукумати томонидан эмас, консулхонадан чиқдимикин ва фармони олийни ҳам консулхонанинг ўзи ёзиб қўя қолдимикин? Албатта, консул ва консулхона амир жаноби олийларини уринтиришни, бошоғриғи қилишни, унинг шошган хаёлини янада шоширишни истамагандир. Лекин консулнинг буни андаккина бўлсин пардалашга уринмагани жуда-жуда қизиқ. Одам беихтиёр бир хаёлга боради: балки ўзга мамлакатнинг консулхонаси ҳам Бухоро амирлигининг ўз аркони ва идорасига айланиб кетгандир… Акс ҳолда қандай қилиб ўзга мамлакат ҳукуматнинг ички фармонлари ва ички ҳаётига бунчалар теран аралашиши мумкин? Тушунишга ақл ожизлик қилади. Балки ҳамма нарса ўтакетган ожизликдадир… Агар амирнинг ҳурмат-эътибори шу даражага тушиб қолган бўлса… яна нимани орзу қилиш мумкин?
Беҳбудий давом этади:
«Соат 10дан ўтди. Бизларни «Раҳимхоний» меҳмонхонасига олиб бордилар. Меҳмонхона 20 – 30 газ узунликинда, 12–15 газ ҳам энликинда бўлиб, тўртдан уч ҳиссаси уламо ва акобири Бухоро ва табъаа билан тўлган эди. Бизлар бир кунжда турдук, беш дақиқадан сўнгра Насрулло қушбеги жаноб олийни олиб келди. Ҳамма туруб таъзим бажо келтурдилар.
Миллер ва нойиблари ила мир кўрушди. Бир кўрпача, бир заррин лўла қўйилган эди. Амир анинг устига мурабаъ ўлтурди. Аммо семизлигидан заҳмат чекар эди. Халқ амирни дуо этди. Қушбеги фармони ҳумоюндан бир нусхасини жаноб қози калон Шариф махдумга берди. Амирнинг ўзи ва ҳамма ҳозирун тек турган ҳолатда жаноб қози калон баланд овоз ила охиргача ўқудилар.
Халқ