Cahillikten kurtarılıp eğitilecek olan ilk kesim, ülkenin geleceği olan çocuklar ve gençlerdir. Bu eğitimin gerçekleştirilebilmesi için onun önderliğini yaptığı okullar kurulur. (‘Tartuv’ ve ‘Okuvğa şakıruv’ şiirleri) (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 306, 384; 375, 435).
Eğitimciler ile ilgili görüşleri ve çalışmaları: Fiilen öğretmenlik de yapan Baytursınulı’na göre toplumda köklü değişiklikler yapılmalı, bu da iyi yetiştirilmiş öğretmenler tarafından gerçekleştirilmelidir. Böylece ilim, irfan, marifet ve fazilet de yaygınlaşacaktır. Onların yetiştireceği gençler, milletin geleceğine ümitle bakan bir nesil olabilecektir.
Geri kalmışlığın had safhada olduğu bir toplumda yaşayan yazar, okuryazar ve ilim adamlarının görevinin halkı aydınlatmak, onları okumuş birer birey hâline getirmek, kendi dilini ve kültürünü öğretmek, ders kitapları yazmak olduğu görüşündedir. Bu görüşten hareketle Kazak okullarının kuruluşu ve ders kitaplarının yazılışını ilk olarak o gerçekleştirir (‘Sibir Ulı Kart Potanin’) (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 312, 388).
Eğitim Araçları ile ilgili görüşleri ve çalışmaları: Baytursınulı, çağdaş Kazak dili ve edebiyatının temellerini atan çalışmaları sebebiyle Kazak dil biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Araştırmaları, genellikle öğretime yöneliktir. Baytursınulı’nın dil çalışmaları alfabe ile ilgili olanlar, okullar için ders kitapları, yazı, imlâ ve terminoloji ile ilgili çalışmalar, halk eğitimi ve kültürle ilgili çalışmalar şeklinde gruplandırılabilir (Türk 1999: 2).
Okuv Kuralı (Okuma Kitabı), Kazak Türkçesi ses bilgisi özelliklerine uygun olarak düzenlenen ve Gaspıralı’nın Türk dünyasında bir eğitim seferberliğine dönüştürdüğü Usul-i Cedid sisteminin etkilerini gösteren Arap harfli bir alfabedir ve 1912 yılında Orenburg’da yayımlanır (Alibekiroğlu 2005: 27-28).
‘Til Kural’ adlı çalışmasında dilbilgisi ve terim çalışmalarına yer verir.
Baytursınulı, aydınlanmanın yolunu eğitim olarak görür, öğretim yöntemleri üzerine de çalışır. 1920’de Kazan’da yayımlanan ‘başlangıç veya yöntem kitabı’ diyebileceğimiz Kazakça Älipbiyge Bayanşı (Kazakça Alfabeye Giriş) adlı eserde alfabe ve alfabe öğretimi konusunda yöntemin ne olacağı anlatılır (Alibekiroğlu 2005: 31).
Bir okuma kitabı da olan Til Tanıtkış (Dil Bilgisi 1925, Orenburg), cümle bilgisi, isim ve isim çekimi konularını ele alınır, örneklerle açıklar (Türk 1999: 5).
‘Älip-biy’ (Alfabe), Savat aşkış (Okuma Yazma Kitabı), Ädebiyet tanıtkış (Edebiyat Bilimine Giriş), ‘Til Jumsar’ (Dilin Kılavuzu) da bu tür ilmî eserler ve ders kitapları arasında sayılabilir. ‘Kızıl Kazakistan Dergisi’nde Kazakistan’daki eğitim öğretim işleriyle, ‘Eñbekşi Kazak’ gazetesinde imla ve yazı konularıyla ilgili makaleleri yayımlanır.
2. Gazetecilik yoluyla halkın aydınlatılması konusundaki görüşleri ve çalışmaları
Baytursınulı, gazete bir yana okuryazarlığı bile olmayan halka, gazetenin bir toplum için önemini ve gazetenin toplumsal hayattaki yerini göstererek Kazak basın ve yayın hayatının gelişmesinde büyük rol oynamıştır.
O, ‘Türkistan Valayatı’(1870-1918), ‘Dala Valayatı’ (1888-1902), Ak Jol ve Kazak () gazetelerindeki yazılarıyla toplumun düşüncelerini etkiler. 2 şubat 1913 yılındaki ‘Kazak’ gazetesinin ilk sayısında gazeteyi ‘Halkın gözü, kulağı ve dili’ olarak tanımlar. ‘Yeni Mektep Dergisi’, ‘Türkçüler Kurultayı’, ‘Jelkek’ ve ‘Eñbekşi Kazak’ gazetesinde Kazakistan’daki gelişmeler, yeni oluşum ve Latin harfleri, 1927’de ıslah edilmiş Arap harfli Kazak alfabesi, ana dilin öğretim yöntemleri gibi konularda yazılar kaleme alır. Bu dönemde yayımlanan ‘Aykap’ (1911-1915) dergisi ve ‘Kazak’ (1913–1917) gazetesi, sosyal, tarihî, ekonomik tartışmaları sayfalarına taşır, bilim ve sanatın halk arasında yayılması için mücadele eder, yazılarıyla topluma yol gösterirler. Bunlarda yayımlanan makaleler, edebî eleştirinin ve gazeteciliğin ilk örnekleri olarak da kabul edilir (Koç vd. 2007: I-339).
‘Alaş’ın resmi yayın organına dönüşen ‘Kazak’ gazetesi etrafında toplanan aydınlar, memleket meseleleri, eğitim öğretim problemleri ve siyasî gelişmeleri yazıp tartışmak yanında Çar idaresinin sömürü siyasetini eleştirir, demokrasi konusunu gündeme taşır, siyasî düşüncenin gelişmesini sağlarlar. Halk arasında birlik sağlanması da gazete sayesinde mümkün olur.
3. Halka hitap ederek veya şiirleriyle halkı aydınlatmak için yaptığı çalışmalar
Baytursınulı, şairin ve uyuyan milleti uyandırmaya çalışan aydınların sembolü olarak kullandığı ‘Masa’ (Sivrisinek) adlı ilk şiir kitabını 1911’de Orenburg’da yayımlar. ‘Masa’da kendi hayatını anlattığı gibi Kazak halkının yaşadığı eziyet, sıkıntı, kıtlık, hürriyet ve bağımsızlık hasreti gibi temaları da işler. Diğer şiirlerde ise halkı için, milletin bağımsızlığı ve özgürlüğü için çalışan, kendini feda eden kahramanlar tasvir edilir. Eserde, Puşkin ve Krilov’dan tercüme edilmiş şiirler de yer almaktadır. ‘N. K. Hanımğa’, ‘Masa’, ‘Söz İyesinen’ (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 308, 385; 297, 378; 297, 378) şiirlerinde, 1920’li yılların kıyasıya mücadelesi içinde halkı uyandırmaya çalışmak için seslenişi yer almaktadır.
4. Mollalar ve halkın eğitilmesi konusundaki görüşleri ve çalışmaları
Halkın eğitiminde mollaların (hocaların) önemli bir rolü vardır ama ne yazık ki onlar eğitimsizdirler. Türkistan topraklarında, hürriyet ve istiklalini kaybeden milletin bu hâle gelmesinde dönemin din adamlarının yaptığı yanlışların çok etkisi vardır. Baytursınulı, bu kesimi ‘Jıyğan Tergen’ şiirinde sert sözlerle eleştirir. O, cehaletin tedavisini eğitimde görür. ‘Aykap’ Dergisi ve ‘Kazak’ Gazetesi gibi yayın organlarında bu konuları dile getirdiği yazılar yayımlar. Yeni usuldeki okulların çoğalması onun amaçlarına hizmet edecektir.
5. Millîyetçilik, hürriyet ve vatana hizmet konusundaki görüşleri ve çalışmaları
Bütün dünyayı ve Türkistan’ı etkileyen değişime kayıtsız kalamayan Baytursınulı, ‘millîyetçi, cedidci, aydınlanmacı’ bir yazar ve şairdir. O, devrimin Çarlık Rusyasının baskılarından kendilerini ve bütün Türkistan’ı kurtaracak bir kurtarıcı olacağını düşünür. Bu gelişmeler, ona göre millî değerlere tekrar dönmenin bir fırsatıdır. Onun amacı halkı cahillikten kurtarmak, aydınlatmak ve bu büyük adımdan sonra medenî, hür ve millî bir toplum yaratmaktır. Uluslararası değerlerin yüceltilmesi anlayışı da onun fikirleri içinde yer almaktadır. Okul yapımı, dil öğretimi, alfabe, aydınlanma, mahkemelerdeki kanunsuzluklar, rüşvet, tarım, toprak yasası gibi konuları içeren birçok yazısı bu alandaki çalışmalarına örnek verilebilir.
Şiirlerinde sosyal ve bireysel hürriyeti işleyen Baytursınulı, her ikisinin gerçekleşmesinin birbirine bağlı olduğunu ve sonunda milletin bağımsızlığını elde edeceğine olan inancını dile getirir. İnsanın düşünce özgürlüğü bireysel hürriyet anlamına da gelir ve sosyal hürriyeti sağlar. Birey, rahatça düşündüğü, kararlarını kendi verebildiği, düşüncelerini çekinmeden açıkça ifade edebildiği zaman sosyal konular üzerinde de düşünecek ve fikirler üretecektir. Bu, toplumun istiklaline kavuşmasını sağlayacak bir gelişmedir. Yaşadığı devirdeki zorluklar, şiir ve yazılarda açık ifadelerin kullanılamaması Baytursınulı’nı ferdî ve sosyal