ve dergiler yayımlanmıştır.
Baytursın, gazete yazılarında ‘Kazak folkloru, edebiyat, estetik, edebiyat teorisi, sanat, edebî sanatlar, okul kitapları ve nasıl olmaları gerektiği, alfabe, imla, dil bilgisi, eğitim öğretim, Kazakların topraklarına el konulması, kiraya verilmesi, yabancıların -genellikle Ruslar- bu topraklara yerleştirilmesi, mahkemeler ve kanunlarla ilgili düzenlemeler, medeniyet ve kültürün önemi ve geliştirilmesi, millî meseleler, o devirdeki siyasi ve sosyal olaylar, sağlık, temizlik, nezaket ve nezaket kuralları’ gibi konuları ele almıştır. O, bazı siyasi yazılarında ‘Bortan’ müstear adını kullanmıştır (Alibekiroğlu 2005: 57).
Baytursın’ın önderliğinde çıkan ‘Kazak’ Gazetesi, ‘Alaş’ hareketinin sözcülüğünü yapması yanında ‘Alaş Orda Partisi’nin kurulmasına da hizmet etmiştir. Hemen sonrasında da ‘Alaş’ın resmî yayın organına dönüşmüş ve toplam olarak 265 sayı yayımlanmıştır (Kapatılması: 16 Eylül 1918).
8. Ahmet Baytursın’ın Siyasî Alandaki Çalışmaları: Karışıklıkların hiç dinmediği, çeşitli siyasi akımların hâkim olmaya çalıştığı Türkistan’da, Rusların uzun süredir devam eden istila ve işgal hareketlerinin sonucu olarak 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başlarında, bütün Türkistan’da millîyetçilik fikirleri ve hareketleri ortaya çıkmıştır. Kazakistan’ın da içinde yer aldığı bu süreçte Kazak aydınları Kazak halkının millî çıkarları doğrultusunda birleşmiş, siyasi partiler kurmuş ve ülkede dağınık hâldeki millî hareketleri bir merkezde birleştirmişlerdir.
Çar idarecilerinin 1905 devrimi sonrasında halkın şikâyet ve isteklerini öğrenmek istemesi üzerine Baytursın, hükûmetten isteklerde bulunan bir dilekçeyi kaleme alarak ilk siyasi çalışmasını gerçekleştirmiştir. Bu dilekçe Ruslara verilmiş, ancak ardından Baytursın da dilekçeyi imzalayanlar da mahkemeler ve hapishanelerle tanışmışlardır.
Kazaklardaki millî şuurun uyanması ve ayaklanmaların başlamasının en büyük sebebi, Çarlık döneminde Kazak topraklarına el konulması, Rus göçmenlerin bu topraklara yerleştirilmesi ve I. Dünya Savaşı için Türk Cumhuriyetlerinden adam toplanmasıdır (Kara 2002: 45). Bu sürecin devamında, Temmuz 1917’de Orenburg’da ‘I. Genel Kazak Kurultayı’ yapılmış, sonrasında Kazakların ilk partisi ‘Alaş’ ve ardından da ‘Alaş-Orda’ adı verilen hükûmet kurulmuştur (Akyol 1993: 125). Baytursın, Aralık 1917’de Orenburg’daki ‘Ñ. Genel Kazak Kurultayı’na da katılmış; kurultay, ‘Alaş-Orda’ adı verilen geçici millet meclisini kurmuştur. Bu dönemde Sovyet hükûmetinin bilgili, okumuş, yerli ve millî kadrolara ihtiyacı olduğu gerçeğini iyi değerlendiren Kazaklar, kendi vekillerini idarî sisteme sokmuşlar, Bolşeviklerle birlikte olsalar da halka hizmet etmeye, millî hedeflerini gerçekleştirme yolunda eğitim, süreli yayın, ilmî merkezler kurma, her alanda yayın merkezlerinden üst düzeyde faydalanma yollarını aramaya çalışmışlardır. Stalin’in ‘Aydın Kıyımı’na kadar bu çalışmalar sürdürülmüştür. Ahmet Baytursın, bu dönemde (1920-23) Lenin’in isteği üzerine Kazakistan Eğitim Bakanlığı görevini üstlenmiştir.
Alaş’ın teorisyeni olan bu büyük şair, yazar, dilbilimci, eğitimce ve fikir adamı Baytursın, 1937’de Kızıl Kırgın’ın kurbanlarından biri olmuştur (Biray 2011).
Makalede kısa da olsa verilen bilgilerden hareketle millî bir hareket olan Alaş Orda’nın savunmuş olduğu eğitimle ilgili fikirlerden büyük bir kısmı ceditçilik akımının görüşleriyle de örtüşmektedir. Alaş’ın fikrî ve ilmî yönünü teori ve çalışmalarıyla kuran ve güçlendiren, savunduğu özellikle eğitimle ilgili fikirleri ders kitapları, makaleler ve uygulamalarıyla güçlendirerek uygulamaya da koyan Baytursın, yukarıda bahsettiğimiz çalışmalarından da görüleceği gibi bugünkü Kazak dilbilimi, eğitim sistemi, Kazak folklorunun ilk örneklerinin derlenmesi ve sistematik olarak incelenmesini gerçekleştiren önemli fikir, kültür, dil ve edebiyat adamlarından biridir.
Kaynakça
Alibekiroğlu Sertan (2005). Kazak Âlimi Ahmet Baytursunoğlu’nun Hayatı ve Eserleri, (Danışmanı: Doç. Dr. Vahit Türk), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.
Asfandiyarov S. (1994). Kazak Tarıyhınıñ Oçerkteri, Almatı.
Baytursınov Ahmet (1991). Aq Jol, Jalın, Almatı.
Biray Nergis (1999). ‘Ahmet Baytursunoğlu ve Eserleri’(1873-1937), Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Denizli, Sayı.5, s.10-16.
_____________ (2005). ‘Ahmet Baytursınulı’na Göre Kazak Türkleri Yazılı Edebiyatının Dönemleri ve Türleri’, Millî Folklor 68 (Kış ), s.67–77.
______________ (2011). Ahmet Baytursınulı – Şiirleri Üzerinde Dil ve Üslup İncelemesi, İstanbul, Bilge-Oğuz Yayınları.
_____________ (2014). ‘Ahmet Baytursınulı Hayatı, Kültürel ve Edebi Faaliyetleri ve Eserleri’, Şäkärim – Ğılımiy-tanımdıq jurnal, 2/23, s. 62-69.
______________ (2015). ‘Kazak Bozkırında Başkaldırı ve İsyanın Sesi: Ahmet Baytursınulı’, Gazi Türkiyat, 2015/16, s. 1-14.
_____________ (2016). ‘Ahmet Baytursınulı – Kazak Dilbilimi ve Terim Dünyasındaki Yeri-’, Köroğlu Dergisi, Mart, 13/2-7, s. 31-34.
Buran Ahmet, Alkaya Ercan (2002). Çağdaş Türk Lehçeleri, TİSAV Elazığ Şubesi Yayınları, Elazığ.
Buran Ahmet (2010). Kurşunlanan Türkoloji, Akçağ Yayınları, 2. baskı, Ankara.
Hüseyin Prof. Dr. Köbey (2002). ‘Kazak Dil Bilgini Ahmet Baytursınov’, (Aktaran. Yrd. Doç. Dr. Ali Abbas Çınar), Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı:14, s. 223- 233.
Kakınç Hâlit (2002). Sultan Galiyev ve Millî Komünizm. Bulut Yayınları. İstanbul. Kara, Abdulvahap (2002). Türkistan Ateşi Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Mücadelesi. 1. Baskı, Da Yayıncılık, İstanbul.
Kendirbai Gulnar (2002). ‘Alaş’, Türkler, Ankara, Cilt 18, s. 1131-1154.
Koç Kenan, İşina Almagül, Korganbekov Bolat (2007). Kazak Edebiyatı, C. 1I (Sovyet Dönemi ve Bağımsızlıktan Sonraki Kazak Edebiyatı), IQ Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
Koygeldiyev M. (1995). Alash Kozgalısı (Kömekçi Okuv Kuralı), Almatı.
Moldatayev Kanat (1997). ‘Ahmet Baytursınov’, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, 15: 46.
Oralbayeva Nurjamal (1998). ‘Ahmet Baytursunulı’. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, 21: 90-96.
Süleymanova D.D. (2016) ‘Alaşorda ükimeti jäne memlekettik til sayasatı’, http://netref.ru/ alashorda-kimeti-jene-memlekettik-til-sayasati-sjlemenova-d-d.html (e-tarih 16.11.2019)
Tileşov Erbol (2016). ‘Alaş ziyalıları jäne ult tili’, 09.08.2016 4616. http://tilalemi.kz/article/88 (e-tarih 15.11.2019).
Tölepbergen Bolatbek (2010). ‘Tanım 20. Ğasır basındağı Qazaqstandağı Alaş ideyası’, Kazan, 2010. http://kazgazeta.kz/?p=4224 (e-tarih 09.11.2019).
Türk Vahit (2002). ‘Kazak Aydınlanma Hareketi İçerisinde Ahmet Baytursınov ve Çalışmaları’, Türkler, Ankara, 18: 665–673.
KAZAK TÜRK DÜŞÜNCE DÜNYASININ AYDINLATICISI: ALAŞ ÖNDERİ AHMET BAYTURSINULI 13
Edebî