ve Maşkorda Çorbası içtik. Yemekten sonra hemen yakınlardaki Hazreti İmam Mescidi’ne gittik. Darü’l Tilavet ve Darü’s Saadet bölümlerinin de bulunduğu Hz. İmam Mescidi külliyesinde Timur’un babası, hocası ve birinci oğlu Cihangir’in mezarları bulunuyor.
Şehr-i Sebz’den ayrıldıktan sonra Buhara’ya doğru şiddetli bir yağmur altında ilerliyoruz. Otobüsümüzün silecekleri nerede ise yeterli olmuyor ve camlar buğulandığı için bir süre etrafı göremiyoruz.
On – on beş dakika sonra yağmur kesiliyor ve “Karşı” diye adlandırılan bölgede, Isparta gül tarlalarını andıran bir gül bahçesinden sonra gelen akaryakıt istasyonunda kısa bir ihtiyaç molası veriyoruz. Maalesef yine içinde musluğu olmayan tuvaletlerde ihtiyaçlar giderildi. Buna rağmen görevli genç, kişi başı 500 som almayı ihmal etmiyor. İstasyonda çay – kahve imkânı da olmadığı için açık alanda, otobüsün termosundan faydalanıp çaylarımızı içtikten sonra yolculuğumuza Sarı Kum Çölü’nün ortasında devam ettik. Çölde haliyle bağ – bahçe yoktu ama zengin doğalgaz yatakları vardı. Doğalgaz Çevrim Santralleri’ni ve alçı ocaklarını gördük. Allah insanları nimetsiz bırakmıyor. Tabiatın suyu ve yeşili yoksa gazı ve petrolü oluyor. Onun içindir ki Yaradanımıza ne kadar şükretsek yine de az. Yalnız Özbekistan seyahati sırasında bizi biraz hayrete ve hatta şaşkınlığa düşüren bir konudan bahsetmeden geçemeyeceğim: Anlaşılan o ki zengin kaynaklara sahip olunduğu için koca ülkede doğalgaz girmeyen ev yok. Nerede ise dağda, çölde, ovada, tarlada ve aklınıza gelen her yerde bir ev varsa oraya doğalgaz verilmiş. Bizi şaşırtan ise tesisatlar… Bizde cadde ve sokaklardan geçen ana borular yeraltına alınıyor, bağlantı boruları ana kapı girişine kadar yine yeraltından getirilip binalara duvar üstünden giriş veriliyor. Oralarda ise sanki yeraltından geçen hiç doğalgaz borusu yok. Borular, ekilip biçilen tarla kenarlarından, yollardan, sokaklardan hep açıkta ve korunaksız olarak geçiriliyor, evden eve havadan aktarılıyor, yola rastlayan yerlerde borulara ters “U” şeklinde bir kıvrım verilip taşıt ve insan trafiğinin alttan işlemesi sağlanıyor. Hal böyle olunca çirkin bir manzara oluşuyor ve dolayısıyla tehlike arz ediyor.
Çölde kum fırtınasını önlemek için yer yer sagsagut ya da sazak olarak adlandırılan bitkilerin dikildiğini ve oralarda bir hayat belirtisi olarak keçilerin de otladığını gördük. Bu manzara bana Arafat’ı hatırlattı. Bir zamanlar ve tabii Peygamber Efendimiz zamanında tamamen yakıcı bir çöl durumunda olan Arafat’a da ortama uygun bitkilerin yetiştirilmesiyle yemyeşil, ağaçlık bir görünüm kazandırıldı.
Meslek olarak Ziraat Mühendisi olan Kadir Tosun arkadaşımız, çölün bitki fakirliğini giderecek bir Kaktüs Projesi’ni Türkmenistan’a sunduğunu, bu gerçekleştirilebilirse Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan gibi çölleri olan ülkelerin çehrelerinin değişeceğini ve yeni bir zenginlik kaynağına sahip olacaklarını ifade etti.
Nihayet Buhara’ya yaklaşınca çöl ortamı bitti ve yeniden alabildiğine geniş pamuk tarlalarını, yeşil alanları görmeye başladık. Az sonra önümüze bir ırmak çıkmasın mı? Biz “Ceyhun mu yoksa” diye sorarken rehberimiz, “Hayır, Amuderya yani Ceyhun’dan getirilen su kanalı” dedi. Koca bir ırmak gibi su kanalı! İşte çölün önemli bir bölümü bu kanallarla sulanıyor ve canlandırılıyor.
Buhara’da Özbek Pilavı
Buhara’ya girerken saat 20.00’ye geliyordu. Akşam yemeği de öğleyin Şehr-i Sebz’de olduğu gibi yine otantik bir ortamda organize edilmişti ve Özbekistan’a gidip de Özbek Pilavı yememek olmazdı. Ulubek kardeşin evinde, aile fertleri Zuhra, Aziz Bek ve afacan Cevahir’in kusursuz hizmetleriyle bizim için özel olarak hazırlanan pilavı afiyetle yedik. Yemek sırasında Özbek Sanatçı Saadet Hanım bize Özbekistan, Azerbaycan ve Türkiye Türkçeleri ile şarkılar söyledi.
Yol yorgunluğumuz geçmişti ve adeta her karış toprağından tarih fışkıran Buhara’yı yarın sabahtan itibaren doya doya gezebilmek için uykuya da ihtiyacımız vardı. Otelimize gidip yerleştik.
Buhara… Tarih ve Maneviyat Fışkıran Şehir
31 Mayıs günü, kaldığımız Buhara Otel’in tam da şehrin merkezinde ve tarihin kucağında olduğunu sabah kahvaltısı vaktinden bir saat kadar önce dışarı çıkınca anladım. Kendimi bir anda 1100’le 1700. yıllar arasında buluvermiştim. Otelimizin karşısı, sağı, solu her yanı tarihi eserlerle dolu idi. Her eserin önünde künyesi, devlet tarafından koruma altında olduğuna dair tabelaları vardı. Daha sonra “Leb-i Havuz” olarak adlandırılmış olduğunu öğrendiğim bu yerdeki tarihi eserlerin yalnızca dış mekânlarının fotoğraflarını -otelimizden en fazla 250 – 300 metre ayrılmış olmama rağmen- ancak bir saatte çekebildim. Hepsini anlatmak zor ama 1600 – 1700’lü yıllara kadar orada yapılan mescidler, bir bölümü artık müze olarak kullanılmakta olan kervansaraylar, medreseler, konaklar, çarşılar ve onlarla yaşıt dut ağaçları olduğunu belirtmekle yetineyim.
Kahvaltıdan sonra rehberimizle birlikte önce tarihte ilk tuğla kullanılan yapı olduğu söylenen İsmail Samani Türbesi’ne gittik. “İyi düşün, iyi konuş, iyi davran” sözünü bir düstur haline getiren İsmail Samani’ye ait türbenin işçiliği gerçekten görülmeye değer.
Buhara şehri bölgenin özelliği dolayısıyla devamlı baskınlara, işgallere ve el değiştirmelere rağmen kurulduğu tarihten beri yerini değiştirmemiş, aynı yerde büyüyüp küçülmüş. İsmail Samani Türbesi’nden sonra önce Çeşme-i Eyyub Türbesini sonra da Özbekistan Müslümanları İdaresi’nin denetimindeki Bala Havz Mescidi’ni ziyaret ettik. Artık kaleye çıkabilirdik.
Semerkand’da olduğu gibi burada da aynı isimle anılan Recistan Meydanı var. Meydanın doğusunda da “Ark Kalesi”. Bugün artık bir kale/müze durumunda olan kalenin doğu ve batısında iki kapısı var. Doğu kapısı Guriyan Kapısı (Cuma Mescidi), batı kapısı ise Recistan Kapısı olarak biliniyor. Kalede bulunan sarayın çeşitli bölümleri ve diğer müştemilat tarihi eserler, el yazması Kur’an-ı Kerimler, eski el sanatları ve çeşitli işlemelerle donatılmış. Hanlardan birine hediye edilmiş olması muhtemel bir Kâbe Örtüsü ile hat örnekleri de orada sergileniyordu.
Kaleden indik ve 16. Yüzyılda yapılan Mir Arap Medresesi ile Karahanlı Arslan Han tarafından yaptırılan Kalan (Kalyon) Camii’ni ziyaret ettik.
Sonraki durağımız, İslam dünyasında ve özellikle Türkiye’de pek çok müridi bulunan Bahaeddin Nakşibend’in türbesi oldu. Özbekistan’da hüküm süren Çağatay Hanedanı ve Timurlular devrinde Buhara ve çevresinde yaşayıp Nakşibendiyye Tarikatı’nı kuran Bahaeddin Nakşibend, Hz. Ebubekir’le başlatılan “Altın Silsile”nin en önemli simalarından biri idi ve Ortaasya dini hayatında oldukça etkili olmuş, başta Uluğ Bey olmak üzere devlet adamları da O’ndan etkilenmişlerdi. “Elin kârda, gönül yarda” (Elin işte, gönlün Allah’ta olsun” diyen Nakşibend Hazretleri’nin doğum yeri olan Kasrıârifan’daki türbesi son yıllarda Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov’un başlattığı restorasyon çalışmaları sonunda adeta yenilenmiş ve çevre düzenlemesi yapılmış. Bahaeddin Nakşibend’in türbesi alışılagelmiş türbelerden farklı ve üstü açık. Bu durum, kendisinin açık havada yatıp uyumayı sevmesine bağlanıyor.
Ertesi gün Özbekistan’ın bir başka incisi, Harzemşahların merkezi, Türklerin Soy Kütüğü’nü yazan Hive Hanı Ebu’l Gazi Bahadır Han’ın merkezine hareket edecektik ki sabah otelden ayrılırken bir teyze gelip bizi tütsüledi. Nazar deymez İnşaallah ve seyahatimizi sağ salim tamamlarız.
Yola revan olmuşken Kadir Bey kardeşimiz ve tur rehberimiz Mansur, “Orayı görmeden Buhara’dan ayrılmamamız gerekir” diyerek otobüsümüzü durdurdular ve birlikte yürüyerek