i „profanum” stało się doskonałym narzędziem i medium propagowania nowych idei. Rozpoczyna się więc kolejny etap przemian, który obejmuje niemal wszystkie typy osiedli, zarówno miejskich, jak też wiejskich.
Jednakże głównymi centrami tych zmian były wielkie i duże miasta, do których ostatecznie przenoszą się dwory władców. Miasta te zostają stolicami państw, a także siedzibami hierarchów kościelnych. Na rozwój przestrzeni miejskiej wpływ miał także postęp techniczny, dynamiczny wzrost liczby ludności, a także zwiększony obieg pieniądza, związany z rozszerzeniem rynku na kraje pozaeuropejskie. W tej sytuacji rośnie sfera biurokracji i specjalizacja w zakresie pełnionych funkcji. Scentralizowana, hierarchicznie ustanowiona władza, domaga się nie tylko uznania pod względem prawnym (świeckim lub teologicznym), lecz także dania tego wyrazu w materialnych nośnikach idei, zasad, wartości czy też zachowań. Podobnie jak poprzednio, również teraz najlepiej do tego nadawało się miasto, a ściślej mówiąc instytucje oraz urządzenia miejskie. Innymi słowy, powstała konieczność wyrażenia poprzez zewnętrzne formy nowych dążeń oraz interesów świeckich i sakralnych, państwowych i prywatnych. Tu właśnie tkwi źródło zakrojonej na szeroką skalę modernizacji spuścizny architektonicznej i urbanistycznej poprzednich epok.
Przełom, jaki się wówczas dokonuje jest niezwykle istotny dla całej kultury europejskiej. Dzięki rozwojowi matematyki, fizyki i astronomii (Galileusz, Newton, Kopernik) okazało się bowiem, ze obiektywne powiązania ze światem rzeczywistym przestają być już podstawą wszelkiej sztuki, w tym również miejskiej, gdyż owa rzeczywistość dostępna jest i możliwa do zanalizowania teraz przy użyciu innych, bardziej precyzyjnych metod. Nic też dziwnego, że doświadczenie w sferze kultury artystycznej traci dotychczasową, trwającą kilka wieków, oczywistość swojej obiektywności. Sztuka rezygnuje z obiektywności, która jest zastrzeżona do zupełnie innych obszarów dyskursu intelektualnego, kieruje się ku sferze uczuć i tradycji. To rewolucyjne na miarę epoki studia teoretyczne i empiryczne sprawiły, że szeroko pojmowana sztuka, chcąc nie chcąc, musi w tych warunkach mieścić w sobie wszystkie te walory, które nowożytna nauka wyeliminowała ze swego otoczenia. W architekturze i urbanistyce doprowadziło to do znacznego rozchwiania równowagi w dokonywanych wyborach artystycznych, teoretycznych czy wręcz estetycznych. Równowaga ta istniała dopóty, dopóki klasyczne normy w połączeniu ze stosowaniem wynalezionych przez Brunelleschiego zasad perspektywy, uważane były za aktywnie uzasadnione. Realizacja tych zasad, czego wyrazem była głównie przestrzeń miejska, przywracała w pewnym sensie naturę rzeczom, a więc potwierdzała istniejący już w pewien sposób ład.
Koncepcje, które powstały w drugiej połowie XVI wieku, służyły głównie uszeregowaniu wielu obiektów architektonicznych w tej samej linii i wprowadzały też większą liczbę krótkich, poprzecznych perspektyw, zamiast uwydatniania jednej długiej perspektywy. Z czasem troska o wygląd krajobrazu miejskiego staje się w Europie niemal powszechna. W czasach, w których zachwiana została równowaga między różnymi dziedzinami kultury, zadania tego podjęli się artyści. Dzięki swej wyobraźni i wrażliwości, a także wewnętrznej wolności, zaproponowali oni nowe, żeby nie powiedzieć rewolucyjne rozwiązania kształtowania przestrzeni miejskiej. Tworzą one harmonijną całość z racji związków z szeroko pojętym klasycyzmem w kulturze. W rezultacie twórcy tej miary co Bernini, Borromini czy Specchi, powiększają rozmaitość i wyrafinowanie stosowanych środków. Właśnie te nowe środki techniczne i estetyczne pozwoliły zmienić oblicze miast europejskich.
Symbolem rodzącego się w Europie klasycyzmu jest bez wątpienia Bernini, włoski twórca, działający głównie w Rzymie, który stał się wzorem dla innych miast. Bernini doprowadził w pierwszym rzędzie do końca wiele rozpoczętych w „wiecznym mieście” realizacji, które ze względu na skalę i rangę miasta były szczególnym wyzwaniem dla ich autorów. Jednak jego największą zasługą było wyznaczenie kierunku nowych rozwiązań miejskich, zgodnych ze starożytnym charakterem miasta. Do historii architektury i urbanistyki przeszedł jako autor przywrócenia proporcji między potężnym kościołem św. Piotra a otaczającym go krajobrazem miejskim. Jemu też zawdzięcza się nadanie harmonijnego charakteru wielu obiektom architektonicznym, które powstały w ciągu półtora wieku w Rzymie (ryc. 9).
Ryc. 9. Piazza Navona w Rzymie. G. Bernini 1648-1651 (D. Watkin 2001, s. 246).
Kolejne wielkie przedsięwzięcia rzymskie, a więc m.in. schody na Placu Hiszpańskim, fontanna di Trevi czy też Piazza del Popolo, były realizowane w tym samym duchu. Tym samym nadawały posiadającemu już zdecydowane oblicze i jedynemu w swoim rodzaju miastu niezwykle finezyjne zakończenie. Stopniowo jednak, rzymski klasycyzm tracił znaczenie uniwersalnego modelu kompozycji przestrzeni miejskiej. Rzym pozostaje wprawdzie mekką artystów i ludzi sztuki, lecz jest to przede wszystkim miejsce, w którym rządzi „duch czasu” obecny ciągle w literaturze, filmie i zbiorowym myśleniu, kreowanym wciąż przez przekaz natury religijnej. Zaczynają powstawać nowe ośrodki klasycyzmu europejskiego, czerpiące swe rozwiązania z własnej historii, przemyśleń oraz idei. Wymiar metafizyczny, tak głęboko zakorzeniony w Rzymie, traci na znaczeniu na rzecz zdecydowanych idei, które przyniosła Wielka Rewolucja Francuska. Klasycyzm europejski, choć nadal niesie przesłanie uniwersalne, jednocześnie znacznie się rozwija, wzbogacając tym samym krajobrazy miejskie.
Nowy, decydujący dla przyszłości rozdział w kulturze europejskiej otwierają współcześni Berniniemu francuscy artyści, jak Poussin i Mansart czy pisarze Corneile i Boileau. Zmierzają oni najogólniej mówiąc do ukształtowania nowej, racjonalnej formy klasycznej na skalę europejską, a także przekształcenia Paryżą w stolicę godną Królestwa Francji. Dzięki temu Paryż stał się symbolem i to symbolem materialnym wtopionym w przestrzeń miejską oświeconego absolutyzmu. Odtąd miasto to stało się wzorem dla innych władców i to zarówno w skali państwowej, jak też regionalnej lub nawet lokalnej. Z punktu widzenia kultury europejskiej istotne jest również to, że wypracowane wówczas formy stają się wzorem dla różnych dziedzin sztuki. Z wzorów francuskich czerpie bowiem wzorce nie tylko europejska literatura, lecz także teatr, a nawet muzyka, nie mówiąc już o filozofii (Kartezjusz). Z tego też względu nawet wcześniejsze klasyczne modele są postrzegane przez pryzmat klasycyzmu europejskiego. Prawie we wszystkich stolicach europejskich dwór przebywa na przemian, to w siedzibie miejskiej, to w jednej lub paru podmiejskich rezydencji parkowych. W Warszawie na przykład był to najpierw Pałac Kazimierzowski na terenie dzisiejszego Uniwersytetu a później Wilanów. Petersburg zaś miał Carskie Sioło, również wzniesione na wzór Wersalu (ryc. 10).
Ryc. 10. Wersal. Fragment Mapy polowań Ludwika XV, obejmujący pałac z parkiem oraz miasto. (W. Ostrowski, 1996 s. 420)
Imponujące i niezwykłe w swym pomyśle oraz realizacji dokonania kończą u progu Oświecenia wielką przygodę, jaką było projektowanie miast z wykorzystaniem perspektywy. Cechą charakterystyczną tych dokonań było to, że budowniczowie i architekci czerpiąc z idei zrodzonych w dobie baroku, nie stracili jednak kontaktu z rzeczywistością, mimo pozornej wielkości dominujących w tym okresie prądów filozoficznych, doktryn teologicznych i hipotez fizycznych. Twórcy miast i ich przestrzeni nigdy nie przekroczyli granic utopii. Jednak nie wszystkie miasta dały się włączyć w nurt klasycyzującej modernizacji. Miasta ukształtowane w okresie późnego średniowiecza, zwłaszcza miasta małe, nie poddawały się zasadom perspektywy, która wymaga regularnych, geometrycznych form. W efekcie tylko w nieznacznym stopniu pozwoliły się do nich dostosować. Zasady te mogły być z powodzeniem wykorzystane jedynie na wielkich, niezurbanizowanych obszarach, z daleka od starych, średniowiecznych centrów. Nie bez znaczenia było również to, że do realizacji wymagały nie tylko wysokich umiejętności czy nowych technologii, lecz w pierwszym rzędzie dużych zasobów kapitałowych.
Taka