poszczególnym tworom i działaniom. Jednakże geografia humanistyczna opowiada się za pojęciem cywilizacji sensu largo. Należy do niej zarówno kultura materialna (technika) jak i kultura duchowa. Cywilizacja jest integralną jednością, w skład której wchodzi wszystko to, co myślimy, co robimy i co posiadamy jako członkowie społeczeństwa. Zawiera zarówno cały świat rzeczy, które człowiek posiada i używa, jak i sposoby myślenia oraz zachowania, regulowane normami społecznymi. Wszystkie one są regulowane normami społecznymi i są ujęte w ramy społecznej organizacji.
Jeśli pojmujemy cywilizację jako zespół środków pozwalających człowiekowi na uniezależnienie się od przyrody, to mieszkanie jest w tym zespole środkiem o podstawowym znaczeniu. Proces cywilizacji równoznaczny jest w dużej mierze z procesem ewolucji, której podlega schronienie ludzkie: od jaskini człowieka z późnej epoki lodowej do klimatyzowanego budynku we współczesnym mieście. W tym procesie istotne są dwa „skoki jakościowe” – przejście do bytu osiadłego w związku z pojawieniem się rolnictwa oraz powstanie miasta jako osadniczego przejawu rewolucji, która dokonała się w społecznym podziale pracy i społecznej organizacji. Właśnie miasto stało się ramą przestrzenną społecznego życia człowieka, która pozwoliła na wzniesienie się na najwyższy jak dotąd poziom bytowania, na zaspokojenie najbardziej wyrafinowanych potrzeb materialnych i duchowych. Nie bez przyczyny słowo „cywilizacja” wywodzi się od civitas i równoznaczne jest z miejskim sposobem życia.
Ścisły związek rozwoju środowiska mieszkalnego z rozwojem cywilizacji sprawia, że precyzyjna analiza tego pierwszego w danym okresie historycznym ujawnia na ogół niezawodnie istniejący wówczas typ cywilizacji. Archeolog wydobywając na światło dzienne miasto nieznanej dotąd cywilizacji, nie tylko odkrywa naszym oczom rozplanowanie ulic i budynków, ich architekturę i wyposażenie, lecz pozwala również na tej podstawie wnioskować o systemie ekonomicznym i typie przestrzennej oraz społecznej organizacji. Środowisko mieszkalne oddaje z ogromną wiernością układ stosunków społeczno-gospodarczych. Jurta plemion mongolskich czy zagroda francuskiego paysan odzwierciedla koczowniczy bądź osiadły tryb życia. Jednorodzinny cottage brytyjskiego farmera czy wielorodzinny „długi dom” (longue maison) niektórych plemion w Indochinach ukazują indywidualny bądź kolektywny typ własności i uprawy roli.
Prymat średniowiecznej katedry, XIX-wiecznej fabryki i XX-wiecznego browaru, domu towarowego czy hotelu w układzie przestrzennym miast odbija stosunki ekonomiczne i społeczne oraz hierarchię wartości danej epoki. Równe prawie, pod względem wielkości działki i wysokości gabarytu, kamienice mieszczańskie samorządnych miast średniowiecznej Europy świadczą o dominującej wówczas ideologii i systemach wartości. Podobnie dwór właściciela ziemskiego i czworaki ludności dominialnej mają w sobie zakodowane informacje o miejscu człowieka w konkretnej przestrzeni społecznej, podobnie jak secesyjny pałac kapitalistycznego przedsiębiorcy i robotnicze slumsy. Z kolei wyrównany w zasadzie standard współczesnych osiedli mieszkaniowych budowanych dla zróżnicowanej zawodowo i społecznie ludności w krajach Europy Wschodniej, zdominowanych przez totalitaryzm komunistyczny, uzewnętrznia istniejącą stratyfikację społeczną i dominujące w tej dziedzinie tendencje.
Rozplanowanie i użytkowanie poszczególnych części mieszkania ukazują typ rodziny i rolę poszczególnych jej członków, jak to widać np. w courée wielkiej patriarchalnej rodziny Kabylów, zespole matriarchalnego plemienia Mofu w Kamerunie, gynaikeion domu ateńskiego, izbach haremu w społeczeństwach muzułmańskich czy sypialni małżeńskiej w społeczeństwach europejskich. Również stosunki polityczne znajdują swoje odbicie w środowisku mieszkalnym. Otwarte miasto Krety minojskiej i cesarstwa rzymskiego czy chroniące się pod opiekę kaszteli i grodów zabudowania średniowiecznych miast zachodnioeuropejskich odzwierciedlają potęgę kreteńskiej floty, stabilizację stosunków w bezpiecznym pax Romana i burzliwość czasów średniowiecza. Ateńska agora, na której koncentrowało się całe życie publiczne miasta (agora w sposób znamienny oznaczała pierwotnie „zgromadzenie”) i Fort Agra Wielkiego Mogoła z audiencjonalnym Divan-I-Am, poza który nie mógł przeniknąć zwykły śmiertelnik, uzewnętrzniają typ greckiej demokracji i wschodniego despotyzmu.
Środowisko mieszkalne, samo społecznie uwarunkowane, wywiera z kolei ogromny wpływ na życie społeczne we wszystkich jego przejawach. Organizacja przestrzenna miasta, osiedla, mieszkania może sprzyjać bądź przeszkadzać rozwojowi jednostek i grup społecznych, może wytwarzać bądź powodować pojawianie się stanów frustracji. I tu właśnie tkwi wielka odpowiedzialność na przedstawicielach właśnie takich nauk, jak geografia miasta, tworzących podstawy teoretyczne kreowania i modernizowania przestrzeni miejskiej.
Rozdział II
MIASTA W PRZESTRZENI SPOŁECZNEJ I KULTUROWEJ EUROPY
Miasta były i są osnową cywilizacji europejskiej. Tworzyły nie tylko jej fundament gospodarczy, lecz były również osnową życia politycznego i kulturalnego. To miasta wyznaczały kierunki cywilizacji europejskiej, kreując nowe idee i wartości. Z tego też względu w decydujący sposób ukształtowały przestrzeń społeczno-ekonomiczną naszego kontynentu. Wiele rozwiązań, które powstały w miastach europejskich, rozprzestrzeniło się również na inne kontynenty, dając często początek procesom cywilizacyjnym, a później ich modernizacji. Bez gęstej sieci małych i dużych miast Europa nie byłaby tym czym jest dzisiaj, niezależnie od tego, jak ocenia się jej dokonania cywilizacyjne. Świat też byłby uboższy o pewne wartości, zwłaszcza te, które pozwalają zrozumieć człowieka jako osobę egzystującą w czasie i przestrzeni.
Miasta antyczne a cywilizacja europejska
Główne idee, które stanowią wyznacznik cywilizacji europejskiej, zrodziły się w miastach starożytnych. Były one bowiem wyrazem rewolucji społecznej i gospodarczej, gdyż oznaczały przejście do osiadłego trybu życia i nowej jego organizacji. Miasto jako przestrzenny wyraz terytorialnego podziału pracy stało się ośrodkiem cywilizacyjnym, oddziałującym nie tylko na swoje bezpośrednie zaplecze, lecz także region, a nawet kraje ościenne. Inicjowały nie tylko nowe mechanizmy rozwoju gospodarczego, lecz także zmieniały stosunki przestrzenne oraz kulturowe. Z tego też względu zaczęły pełnić rolę centrów, w których decydowały się nie tylko losy Europy, lecz także i świata. Upadek miast świata starożytnego jest też początkiem kryzysu obejmującego niemal wszystkie sfery aktywności człowieka. Jego przezwyciężenie wiąże się również z odrodzeniem roli funkcji miast jako generatorów i nośników cywilizacji.
Pierwsze miasta powstały na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia przed narodzeniem Chrystusa. Niemal równocześnie pojawiły się w Mezopotamii, dolinach Nilu i Indusu. Były to głównie ośrodki władzy, a więc koncentracji elit podejmujących decyzje o istotnych konsekwencjach geopolitycznych. Stanowiły też miejsca wymiany towarów, głównie nadwyżek produktów rolnych, dzięki czemu akumulowały kapitał. Wzrost gospodarczy miast szedł w parze z rosnącą rolą polityczną w regionie i na świecie. Miasta poprzez ekspansję gospodarczą zdobywały nowe rynki zbytu i podporządkowywały sobie lokalne społeczności, eksportując jednocześnie nowe rozwiązania cywilizacyjne tak w zakresie techniki, jak też prawa. Ówczesne miasta stanowiły z reguły zamknięte obszary, rzadziej zespoły takich obszarów. Koncentracja na małej przestrzeni, a także różnorodność i wielość funkcji (produkcja, wymiana, usługi, władza, religia jako ideologia) sprawiły, że tu właśnie powstały pierwsze koncepcje operowania przestrzenią. Rzeczywistość zmuszała bowiem do określenia stosunku między przestrzenią prywatną a publiczną, miastem a jego bezpośrednim zapleczem. Tak właśnie rodziła się nie tylko architektura jako umiejętność i sztuka, lecz także urbanistyka. Struktura przestrzenna najstarszych miast odzwierciedlała ponadto charakter społeczeństwa, zdecydowanie klasowego, z despotyczną, nietolerancyjną władzą. Świadomie izolowane od reszty miasta strefy były z kolei symbolem dominacji religii i jej