używane do komunikacji jako pierwsza jej forma, budują w umyśle struktury systemowe, takie jak mowa. Budowanie w umyśle systemowych struktur komunikacji w wyniku używania gestów jest możliwe, ponieważ te same obszary mózgu przetwarzają mowę (język) i gesty służące komunikacji. Lewa półkula mózgu wyspecjalizowana do przetwarzania informacji lingwistycznych, a nie przestrzennych, traktuje gesty na równi ze słowami (Goldin-Meadow 1999, s. 420). Gdy gesty towarzyszą mowie, ułatwiają zrozumienie prezentowanych werbalnie treści i zwiększają ich przekaz. Rozumiemy i doceniamy rolę gestów towarzyszących wypowiedziom. Forma oraz styl gestykulacji są dodatkowym kodem porozumiewania i różnią się w zależności od kultury, kraju, grupy społecznej, a nawet wieku. Podczas mówienia gestykulują nawet osoby niewidome (Goldin-Meadow 1999, s. 427). Wydaje się, że forma gestów współwystępujących z komunikacją werbalną różni się bardzo od naturalnych, używanych przez dzieci. W praktyce stosujemy wiele naturalnych gestów mających oczywiste znaczenie. Mogą być bardziej precyzyjne, złożone, wkładamy w nie inną ekspresję niż dziecko, ale to ciągle te same gesty37. Obserwując gestykulację dzieci dwuletnich, można przewidzieć, jak rozwinie się ich język, kiedy osiągną wiek trzech i pół lat (Rowe, Goldin-Meadow 2009, s. 185), a więc taki, w którym każde prawidłowo rozwijające się dziecko ma w swoim umyśle zbudowany system i porozumiewa się werbalnie. Konkluzją badań było stwierdzenie, że im więcej gestów używają do komunikacji dzieci w drugim roku życia, tym większy zasób słownictwa mają w wieku trzech i pół lat.
Zastosowanie gestów Makatonu
Wśród najbardziej rozpowszechnionych w Polsce metod AAC jest system Makaton (Kaczmarek 2006). Składa się z dwóch rodzajów znaków: graficznego i manualnego. Większość stosowanych metod AAC wykorzystuje albo symbole graficzne (np. piktogramy, PCS), albo gesty (np. fonogesty38). Makaton łączy obydwa rodzaje znaków.
Znaki wykorzystywane w Makatonie to gesty i symbole graficzne, które mogą być stosowane łącznie lub oddzielnie. Gesty polskiej wersji Makatonu głównie pochodzą z naturalnego systemu gestów dzieci sprawnych oraz niektóre z Polskiego Języka Migowego (Polish Sign Language – PSL). Dodatkowo znaki pochodzące Polskiego Języka Migowego, ze względu na stopień trudności motorycznej lub poziom abstrakcyjności, zostały zmodyfikowane i dostosowane do możliwości osób niepełnosprawnych lub zastąpione gestami bardziej ikonicznymi (Kaczmarek 2006, s. 290).
Z powyższego cytatu wynika, że wykorzystanie samych gestów nie dezintegruje systemu i jest całkowicie dopuszczalne.
System Makaton został opracowany z myślą o dzieciach i dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną. Czy zatem taki system komunikacji można zastosować do wspierania rozwoju artykulacji również dzieci niemówiących na skutek opóźnionego rozwoju mowy?39 Jak wskazują przytoczone wyniki badań, gesty są nie tylko prelingwalną formą komunikacji, ale bywają jej równoważnym sposobem, mogącym przejść we wspierający. Gestom, tak jak innym metodom AAC, zawsze towarzyszy mowa i nie ma ryzyka, że nie rozwinie się werbalizacja, jeżeli jest możliwa u konkretnego dziecka. Obok głównego powodu wprowadzania gestów, czyli umożliwienia komunikacji, istnieje wiele dodatkowych przesłanek za ich stosowaniem. Oto niektóre z nich:
1) rozumienie gestów jest prostsze niż rozumienie obrazków – badania prowadzone w ramach psychologii rozwojowej dowodzą, że reprezentacja motoryczna jest wcześniejsza niż reprezentacja ikoniczna (Kaczmarek 2008b, s. 99);
2) wszelkie precyzyjne ruchy rąk powodują aferentację motorycznych okolic kory mózgowej, gdzie blisko siebie znajdują się ośrodki reprezentujące palce rąk i narządy artykulacyjne (Kaczmarek 2008b, s. 99). Niektóre trudności z werbalizacją mają swoje źródło m.in. w niskiej sprawności aparatu artykulacyjnego, którego ćwiczenie jest dość żmudne i długotrwałe, dlatego wszystkie dodatkowe możliwości w tym zakresie powinny być maksymalnie wykorzystywane;
3) ćwiczenie gestów wspiera rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej, która zaczyna doskonalić się od czwartego miesiąca życia, kiedy pojawia się chwyt dowolny. Aż do końca pierwszego roku życia obserwujemy niespecyficzne manipulowanie przedmiotami i zawsze ten sam schemat czynnościowy (Harwas-Napierała 2002, s. 54);
4) ruch jest podstawą uczenia się; ośrodki korowe w mózgu odpowiedzialne za ruch dojrzewają jako pierwsze (Goddard-Blythe 2006, s. 48);
5) nauka gestów rozwija umiejętność naśladowania; także mowy uczymy się przez naśladownictwo;
6) posługiwanie się gestami nie wymaga żadnych dodatkowych pomocy.
Kilka przykładów z praktyki terapeuty
Od początku swojej pracy zawodowej z powodzeniem stosuję różne metody AAC, umożliwiając dzieciom komunikację, jej poprawę i rozwój. Poniższe przykłady dotyczą niewielkiej części mojej pracy terapeutycznej i odnoszą się do zastosowania gestów systemu Makaton. Wyraźnie pokazują możliwość ich wykorzystania wobec bardzo różnych dzieci. W swoich działaniach ustaliłam pewien prosty schemat postępowania, który zakłada m.in., że kiedy w moim gabinecie pojawia się niemówiące dziecko, od początku rozważam celowość zastosowania nauki gestów Makatonu.
Kiedy po raz pierwszy Julka40 przyjechała na spotkanie wraz z rodzicami, zobaczyłam w drzwiach piękną i radosną buzię trzyletniej dziewczynki z zespołem Downa. Julka nie mówiła41, choć miała sprawny narząd artykulacyjny, dobry słuch, oddychała torem nosowym przy zamkniętej buzi, rozumiała polecenia bez konieczności popierania ich gestem, była doskonale zorientowana w otoczeniu i ciekawa świata. Już po kilku spotkaniach okazało się, że dziewczynka wymawia sylaby, proste słowa i różne dźwięki, z których buduje bogate prozodycznie, choć niezrozumiałe wypowiedzi, poza tym ma urozmaiconą mimikę i gestykulację. Od początku ustaliłam z rodzicami, że na terapii logopedycznej wprowadzamy system Makaton. Julka bardzo chętnie naśladowała gesty i doskonale rozumiała ich symboliczne znaczenie. Po kilku miesiącach opanowała słownictwo podstawowe i wiele gestów ze słownictwa rozszerzonego. Po niespełna pół roku budowała proste zdania, w których słowa mieszały się z gestami. W sytuacjach, w których Julka nie potrafiła wypowiedzieć jakiegoś słowa, przekazywała je gestem, a te, które umiała wymówić, gestem jedynie wspierała. Na tym etapie wiele artykułowanych słów było niewyraźnych i posługiwanie się gestami czyniło wypowiedź zrozumiałą. Taka forma komunikacji utrzymywała się przez kilka miesięcy. W naturalny sposób proporcje zmieniały się na korzyść werbalizacji, aby dojść do momentu, w którym gest stawał się jedynie pomocą w przywołaniu niektórych słów. W wieku sześciu lat Julka była mówiącym dzieckiem i całkowicie zaprzestała wykorzystywać gesty Makatonu. Gdy miała siedem lat, rozpoczęła naukę w szkole. Jej artykulacja stała się w pełni zrozumiała dla osób postronnych, a gestykulacja towarzysząca mowie dokładnie taka sama, jaką podpatrzyła u osób ze swojego otoczenia.
Pierwszy raz Jakub przyszedł na spotkanie wraz z rodzicami, kiedy miał dwa lata i dwa miesiące. Chłopiec jest pod stałą opieką poradni genetycznej, ponieważ istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo występowania rzadkiego zespołu genetycznego, objawiającego się m.in. brakiem śliny, dużymi problemami z uzębieniem (słaba mineralizacja, kruszenie) i koniecznością stałego monitorowania słuchu. Brak prawidłowej strukturalnie diety i obniżenie napięcia mięśniowego skutkują niską sprawnością narządu artykulacyjnego, otwartą buzią i językiem wysuniętym na dolną wargę oraz ustnym torem oddychania. Chłopiec nie mówił, ale rozumienie mowy było adekwatne do wieku.
Od początku terapii, równolegle ze standardowymi