się sprawność narządu artykulacyjnego, buzia jest zamknięta i utrwala się nosowy tor oddychania. Wypowiada kilka słów, wiele sylab i wyrażeń dźwiękonaśladowczych, ma bogatą mimikę i prozodię mowy. W komunikacji z rodzicami, siostrą i terapeutami posługuje się gestami podstawowego słownictwa systemu Makaton. Kuba potrafi wyartykułować kilka słów i jeżeli ich używa podczas komunikacji, nie występują one wraz tożsamym z gestem. Rodzice przyznają, że początkowo podchodzili sceptycznie do porozumiewania się za pomocą gestów, ale zaufali terapeucie. Teraz czerpią dużą radość i satysfakcję z możliwości rozmawiania z synkiem, widząc jednocześnie, że dzięki możliwości ekspresji komunikacyjnej Kuba jest spokojniejszy, bardziej pewny siebie i mniej się złości.
Zosię poznałam, kiedy miała trzy lata i sześć miesięcy. Rodzice byli po kilku nieudanych próbach poszukiwania pomocy, m.in. po spotkaniu z logopedą Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej (wówczas Zosia miała dwa i pół roku). Otrzymali wtedy zestaw standardowych ćwiczeń narządu artykulacyjnego oraz informację, że trzeba poczekać, aż dziewczynka skończy trzy lata. Kiedy rozpoczynaliśmy terapię, Zosia nie mówiła, porozumiewała się za pomocą kilku naturalnych gestów, prostych sylab typu: „ba”, „ma”, „da”. W zachowaniu dziewczynki była widoczna niechęć do nawiązywania kontaktów, wycofywanie się z podejmowanych zadań przy napotkaniu najmniejszych trudności oraz częste wybuchy złości. Z wywiadu i dokumentacji medycznej wynikało, że ciąża przebiegała z niewielkimi komplikacjami, poród odbył się przez cesarskie cięcie ze względu na pośladkowe ułożenie, a rozwój psychoruchowy w pierwszych dwóch latach przebiegał z zakłóceniami, których przyczyną były choroby (poważne infekcje, biegunki itp.). Na podstawie przeprowadzonego wywiadu, analizy dokumentacji, wyników badań i obserwacji dziewczynki powstał spójny obraz złożonych przyczyn braku artykulacji, takich jak: narząd artykulacyjny o niskiej sprawności (zapewne w wyniku nieprawidłowej strukturalnie diety, obniżonego napięcia mięśniowego i nawyku jedzenia z butelki), skrócone wędzidełko podjęzykowe, prawdopodobny niedosłuch spowodowany przerośniętym migdałkiem podniebiennym (niedosłuch potwierdzony późniejszym badaniem), zaburzenia integracji sensorycznej, symptomy dyspraksji, brak zdecydowanego wyboru dominującej ręki i labilność uwagi nieadekwatnie wysoka do wieku. Możliwości intelektualne Zosi pozwalały na kompensowanie wielu deficytów i dość dobre funkcjonowanie w środowisku grupy przedszkolnej. Pomimo trudności dobrze rozumiała kontekst sytuacyjny, polecenia poparte gestem i była zainteresowana otoczeniem.
Od początku terapii wprowadzałam gesty systemu Makaton, przygotowywałam dziewczynkę do nauki czytania metodą symultaniczno-sekwencyjną, zaleciłam zmianę diety (szczególnie zrezygnowanie z butelki), podcięcie wędzidełka podjęzykowego i terapię integracji sensorycznej. Popierałam decyzję rodziców dotyczącą usunięcia przerośniętego migdałka. W chwili rozpoczęcia terapii Zosia oddychała torem ustnym, nie pionizowała języka, nie była w stanie wymówić żadnej tylnojęzykowej głoski, miała umiarkowany niedosłuch i ogromne trudności w naśladowaniu gestów i ruchów aparatu artykulacyjnego. Mój duży niepokój wzbudzała niemożność ustalenia, od kiedy występuje niedosłuch i na jakim poziomie się utrzymywał, a tym samym jaki mógł mieć wpływ na nieprawidłowy rozwój językowy.
Po sześciu miesiącach intensywnych oddziaływań specjalistycznych Zosia potrafi na kilkanaście minut skupić uwagę, nie poszukuje w intensywny sposób wrażeń sensorycznych, coraz precyzyjniej naśladuje ruchy małej i dużej motoryki. W sferze rozwoju językowego nastąpił duży postęp. Dziewczynka wypowiada kilkanaście słów, które łączy w proste zdania z gestami Makatona, rozpoznaje i prawidłowo nazywa samogłoski, rozumie złożone polecenia bez konieczności popierania ich gestem. Priorytetem dla rodziców jest rozwój artykulacji, ale akceptują i praktykują komunikację za pomocą gestów systemu Makaton, rozumiejąc prymat komunikacji nad artykulacją i dostrzegając wielorakie korzyści płynące ze stosowania gestów.
Podsumowanie
Otwarty umysł i kreatywne myślenie, tak pożądane w każdym niemal zawodzie, powinny cechować także terapeutów mowy. Bezpiecznie jest podążać według ustalonych schematów, ale one czasami nas zawodzą. Wyznaczajmy sobie cel i szukajmy różnych dróg, aby do niego dotrzeć. Nie trzeba za każdym razem wydeptywać nowych ścieżek, ale warto mieć w sobie gotowość i odwagę do poszukiwania innych rozwiązań. Oddziaływania terapeutyczne, stworzone z myślą o jakiejś grupie osób mogą okazać się przydatne również dla innych. Podobnie było z powstaniem metody integracji sensorycznej. Kiedy Anna Jean Ayres rozpoczynała badania i obserwacje, swoją uwagę skierowała na dzieci, które przejawiały trudności w uczeniu się. Wieloletnie badania i obserwacje doprowadziły do powstania metody integracji sensorycznej, która dzisiaj jest z powodzeniem wykorzystywana w pracy z dziećmi zarówno prawidłowo rozwijającymi się, jak i mającymi różne niepełnosprawności (Ayres 1991; Dunn, Brown 1997).
System Makaton, jako jedna z form AAC, powinien być standardowo wykorzystywany w celu ułatwienia lub umożliwienia komunikacji osobom niepełnosprawnym. Rodzicom, którzy nie mają wiedzy specjalistycznej, należy przystępnie wyjaśniać potrzebę zastosowania systemu i płynące z tego korzyści. Gesty Makatonu mogą okazać się skuteczne we wspomaganiu komunikacji i rozwoju mowy wielu niemówiących dzieci.
Bibliografia
Affolter F. (1997), Spostrzeganie, rzeczywistość, język, Warszawa: WSiP.
Ayers J. (1991), Sensory integration and child, Los Angeles: Western Psychological Services.
Błeszyński J. (red.) (2006), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Kraków: Impuls.
Borkowska A.R., Domańska Ł. (red.) (2006), Neuropsychologia kliniczna dziecka, Warszawa: WN PWN.
Borkowska A.R., Domańska Ł. (red.) (2009), Podstawy neuropsychologii klinicznej, Lublin: Wyd. UMCS.
Cieszyńska J., Korendo M. (2007), Wczesna interwencja terapeutyczna Stymulacja rozwoju Dziecka od noworodka do 6 roku życia, Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne.
Cytowska B., Winczura B. (red.) (2006), Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Kraków: Impuls.
Dunn W., Brown C. (1997), Factor analysis on the Sensory Profile from a national sample of children without disabilities, “American Journal of Occupational Therapy”, 51.
Eliot L. (2003), Co tam się dzieje. Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia, Poznań: Media Rodzina.
Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.) (1999), Logopedia pytania i odpowiedzi, Opole: Wyd. UO.
Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G. (red.) (2005), Podstawy neurologopedii, Opole: Wyd. UO.
Goddard-Blythe S. (2006), Harmonijny rozwój dziecka, Warszawa: Świat Książki.
Goldin-Meadow S. (1999), The role of gesture in communication and thinking, “Trends in Cognitive Sciences”, 3, 11.
Goldin-Meadow S. (2006), Talking and thinking with our hands, “Current Directions in Psychological Science”, 15, 1.
Grabias S. (red.) (2001), Zaburzenia mowy, Lublin: Wyd. UMCS.
Grabias S. (2003), Język w zachowaniach społecznych, Lublin: Wyd. UMCS.
Harwas-Napierała B. (red.) (2002), Psychologia rozwoju człowieka, t I, Warszawa: WN PWN.
Leonard L.B. (2006), SLI – Specyficzne zaburzenia rozwoju językowego, Gdańsk: GWP.
Kaczmarek B.B. (2003), Makaton – język gestów i symboli, „Biuletyn Stowarzyszenia Mówić bez Słów”, nr 2.
Kaczmarek B.B. (2007), Materiały ze szkolenia podstawowego – zeszyt nr 1 i 2 (szkolenie Warszawa 2008). Program Rozwoju Komunikacji