z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną bardzo często spotykamy takie dzieci jak Wiktoria, u których przekaz werbalny jest na tyle zaburzony, że wymaga wspomagania systemami alternatywnymi, wśród których gestowy system Makatonu odgrywa bardzo ważną rolę.
Niezależnie od preferencji poszczególnych dzieci znaczenie gestu jako przekazu komunikacyjnego jest niepodważalne, poczynając od takich, które używają gestów Makatonu jako jedynego systemu komunikacyjnego, a kończąc na takich, dla których porozumiewanie się manualne z użyciem gestów to ilustracja bądź element składowy systemu komunikacji. Gest Makatonu to klucz otwierający dziecku drzwi do porozumiewania się z otoczeniem.
Bibliografia
Błeszyński J. (1998), Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia, Słupsk: Wyd. WSP.
Grycman M., Kaniecka K. (1999), Porozmawiajmy, Bydgoszcz: Excalibur.
Grycman M., Kaniecka K., Szczawiński P. (2002), Wspomagające sposoby porozumiewania się – PCS, Warszawa: Stowarzyszenie „Mówić bez Słów” (broszura).
Kaczmarek B.B. (2004), Metoda Makaton we wspomaganiu porozumiewania się dzieci z zaburzeniami mowy i języka [w:] W. Dykcik, A. Twardowski (red.), Wspomaganie rozwoju i rehabilitacja dzieci z genetycznie uwarunkowanymi zespołami zaburzeń, Poznań: Wyd. Nauk. PTP.
Kaczmarek B.B. (2008), Teoretyczne i praktyczne podstawy metody Makaton [w:] J. Błeszyński (red.), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Kraków: Impuls.
Kaczmarek B.B., Walker M. (2003), Słownictwo Podstawowe Makaton – Gesty. Poziom 1–4, Poznań: Program Rozwoju Komunikacji Makaton.
Markiewicz K. (2004), Możliwości komunikacyjne dzieci autystycznych, Lublin: Wyd. UMCS.
Piszczek M. (2001), Metody komunikacji alternatywnej i wspomagającej w edukacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo i autystycznych, „Rewalidacja”, nr 1 (9).
Aneks
Źródło: Kaczmarek (kopiowanie tylko za zgodą autorki gestów).
Strategie nauki porozumiewania się dzieci za pomocą gestów systemu Makaton
Dagmara Czernek & Jolanta Szwiec-Kolanko
Zespół Szkół Specjalnych nr 11 w Krakowie
Fakt, że dziecko komunikuje się za pomocą reakcji niewerbalnych (płacz, kontakt wzrokowy, wokalizacja, mimika, ruchy ciała) oraz gestów, zanim zacznie używać mowy, jest na ogół wszystkim znany. Dziecko wskazuje na przedmioty, chcąc je dostać lub usłyszeć ich nazwę. Może w ten sposób również chcieć zainteresować osobę dorosłą sobą lub przedmiotem, uzyskać jakiś komentarz. Wszyscy znamy i rozumiemy naturalne gesty małych dzieci (wyciągnięte ręce „mówiące”: weź mnie na ręce; odwracanie głowy – nie chcę, machanie ręką – pa, pa – do widzenia). Co więcej, komunikując się z małym dzieckiem, również ich używamy.
Około czternastego miesiąca życia dziecko zaczyna posługiwać się gestami mającymi symbolizować przedmioty, czynności i cechy otaczającego je świata w sposób intencjonalny. Najczęściej sprzyja to porozumiewaniu się. Badania dowodzą, że dziecko, które więcej gestykuluje, używa też więcej słów (Vasta, Haith, Miller 1995).
Wiemy, że gest wyprzedza mowę, następnie jej towarzyszy (Vasta, Heith, Miller 1995) – na kolejnym etapie rozwoju dziecko łączy bowiem słowo i gest w jednej wypowiedzi, a z czasem gest zostaje przez mowę zastąpiony. Nie oznacza to jednak, że gest jest jedynie wstępem do mowy, a kiedy pojawia się mowa, on zanika. Słowa i gesty współistnieją i wzajemnie się uzupełniają, tworząc komunikat o pełnym znaczeniu.
Wraz z rozwojem dziecko przyswaja nie tylko coraz więcej słów, ale również gestów. Zmienia się jednak charakter gestykulacji. Wyniki polskich badań nad rozwojem komunikacji, prowadzonych w ostatnich latach, potwierdzają tezę, że dzieci, które zaczynają mówić, nadal używają w komunikacji gestów. Dzieci ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju językowego posługują się przede wszystkim gestami ikonicznymi (referencjalnymi), mającymi charakter zastępujący, natomiast dzieci o prawidłowym rozwoju języka – gestami dookreślającymi (uzupełniającymi) wypowiedź (Lasota 2010). Badania nad nabywaniem języka pokazują również, że gesty i mowa rozwijają się według identycznych mechanizmów, są skoordynowane, podlegają kontroli tych samych obszarów mózgu. Używanie gestów pomaga w procesie opanowywania języka (Vasta, Haith, Miller 1995). Komunikacja niewerbalna nie powinna więc być postrzegana jako alternatywa komunikacji werbalnej. Kod werbalny i niewerbalny współistnieją w komunikacji dziecka. Wspomaganie rozwoju wszystkich elementów jest warunkiem rozwoju społecznego i poznawczego. Dlatego też warto, a nawet trzeba, doskonalić oba aspekty komunikacji.
Poniżej opiszemy kilka wybranych przez nas strategii nauki porozumiewania się dzieci za pomocą gestów Makaton.
Przekaz wspomagany
Przekaz wspomagany to nic innego jak mówienie i jednoczesne używanie kluczowych dla wypowiedzi gestów. Osoba dorosła nie zachęca dziecka do wykonywania znaków, nie czeka na nie, ale mówiąc, wspiera swoją wypowiedź gestami. W tej strategii istotne jest, aby nie posługiwać się zbyt wieloma znakami. Można za to niektóre fragmenty wypowiedzi powtarzać, ponownie używając tego samego gestu i akcentując kluczowe słowa.
W przypadku osób bardziej zaawansowanych w nauce porozumiewania się za pomocą gestów, znających i posługujących się już większą ilością znaków, podczas wypowiedzi można używać więcej znaków, zwłaszcza gdy niektóre z nich są już przez dziecko rozumiane.
Tabela 1. Przykłady wypowiedzi i gesty Makatonu
Źródło wszystkich tabel w tym artykule: opracowanie własne.
Nakładanie gestów na wypowiedź dziecka
Potrzeba mówienia, porozumiewania się w ten najbardziej powszechny sposób, jest u większości dzieci ogromna. Z naszego kilkunastoletniego doświadczenia wynika, że duża grupa dzieci z zaburzeniami mowy stara się wypowiadać poszczególne słowa bez względu na to, czy są one zrozumiałe, czy też nie. Wiele dzieci jest świadomych tego, że ich wokalizacja nie jest czytelna, słowa wypowiadane w specyficzny sposób nie są zrozumiałe, ale mimo to dążą do komunikacji werbalnej, nawet wtedy, gdy mają już zbudowany system AAC i wypowiadają się za pomocą znaków manualnych (gestów) bądź graficznych (symboli) i potrafią z nich stworzyć dłuższe wypowiedzi lub zdania o złożonej strukturze.
Część z wypowiadanych słów bądź sylab ma charakter uogólnień (Szymon mówi „ciocia” do każdej dorosłej kobiety), niektóre mają wąski zakres znaczeniowy (Tomek mówiący „dziudziudzia” ma na myśli zajęcia indywidualne) lub szerszy (dla tego samego chłopca „kujka” oznacza mięso, sałatkę, surówkę, ogórek, warzywa, cukierek, chipsy, lub też pytanie, czy będzie jadł jedną z tych rzeczy). Zarówno „dziudziudzia”, jak i „kujka” są zrozumiałe tylko dla tych osób, które Tomka dobrze znają.
W sytuacji kiedy dziecko wymawia specyficzne słowa, warto powtórzyć jego wypowiedź, używając przy tym odpowiedniego gestu Makaton (nakładając niejako gest na specyficznie wypowiadane słowo). Prawdopodobnie dziecko w przyszłości, wypowiadając „własne” słowo, użyje jednocześnie odpowiedniego dla niego gestu Makatonu. Dzięki temu wypowiedź dziecka będzie czytelna dla większej grupy osób (oczywiście znających znaki Makatonu), system AAC wzbogacany, a dziecko będzie nadal wypowiadało swoje słowo bez frustracji, że nie każdy go rozumie. Wzbogacając swój słownik gestów i nie rezygnując z mowy, będzie posługiwało się