Świat gestów i symboli w komunikacji dziecięcej, Kraków: Impuls.
McNeill D. (1992), Hand and mind, Chicago: University of Chicago Press.
Piaget J. (1992), Mowa i myślenie dziecka, Warszawa: WN PWN.
Piaget J. (2006), Studia z psychologii dziecka, Warszawa: WN PWN.
Piszczek M. (1995), Wczesna interwencja i pomoc dzieciom niepełnosprawnym, Warszawa: CMPPP MEN.
Piszczek M. (red.) (1997), Metody komunikacji alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi, Warszawa: CMPPP MEN.
Rowe M.L., Goldin-Meadow S. (2009), Early gesture selectively predicts later language learning, „Developmental Science”, 12, 1, 182–187.
Walsh K. (2000), Neuropsychologia kliniczna, Warszawa: WN PWN.
Gest – nieodłączny element alternatywnego systemu komunikacyjnego
Jolanta Matusewicz
Zespół Szkół Specjalnych nr 103 w Poznaniu
W pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną zdajemy się na wiedzę, intuicję, doświadczenie i wiele innych aspektów. Głównym celem jest dotrzeć, pomóc, zaradzić, zrozumieć, nauczyć. Jednak często zdarza się sytuacja, gdy staje przed nami dziecko, które nie potrafi odnaleźć drogi do naszego świata i w sposób zrozumiały wyrazić swoje myśli i potrzeby. Zbudowanie pomostu, który daje szansę połączenia świata naszego i dziecięcego, nie jest ani łatwe, ani proste.
Z mojego wieloletniego doświadczenia wynika, że gest jest najbardziej naturalnym i często najmniej „inwazyjnym” sposobem dotarcia do dziecka. Większość dzieci z autyzmem ma ogromny problem w nawiązywaniu kontaktów werbalnych. Podejmowane w tym kierunku próby powodują protest ze strony dziecka, które nie rozumie, do czego potrzebne jest słowo. Gest to metoda umożliwiająca stworzenie tej nici porozumienia, która pozwoli na powolne rozpoczęcie terapii.
Proces komunikacji jest procesem zakładającym uczestnictwo co najmniej dwóch podmiotów. Nieważne jest, w jaki sposób zainicjujemy wzajemnie relacje. Istotny jest efekt naszych działań, czyli nawiązanie kontaktu werbalnego. W definicjach autyzmu trudności w porozumiewaniu się z innymi ludźmi to jeden z podstawowych aspektów tego zaburzenia – jest to pierwszy kluczowy mur do przełamania.
Kacper
Podczas pracy z dzieckiem autystycznym nie nastawiam się na uzyskanie konkretnych rezultatów w określonym czasie, gdyż według mnie to demotywujące działanie. Ważny jest cel, jaki sobie stawiamy, i możliwości pokonywania przeszkód.
Kacpra poznałam, gdy miał cztery lata. Dzięki prowadzonej terapii chłopiec osiągał kolejne etapy rozwoju poszczególnych umiejętności, ale w sferze komunikacyjnej nie robił postępów. Chłopiec reagował na wybiórcze polecenia, w sytuacji zadaniowej lepiej lub gorzej dostosowywał się do oczekiwań terapeutów, lecz jego sposobami nadawania komunikatów nadal były krzyk, płacz, pisk. W trakcie jednego ze spotkań, gdy prosiłam chłopca o powtórzenie głoski „a”, użyłam gestu Makatonu „mówić”. Ten gest był pierwszym elementem, który stał się pomostem do używania dalszych gestów tego systemu. Kacper pojął, że gest oznacza określoną czynność. Obecnie zasób gestów, którymi chłopiec się posługuje i rozumie, jest dość spory. Co prawda, na razie są to gesty, które dla chłopca mają wymiar bardzo konkretny, ale tą drogą nadaje swój komunikat skierowany do konkretnej osoby. Dzięki gestom Makatonu ma możliwość nawiązywania kontaktu w sposób akceptowany społecznie.
Wśród dzieci szkolnych, z którymi pracuję, ogromna większość to dzieci niemówiące lub posługujące się szczątkową mową werbalną, niejednokrotnie jeszcze dodatkowo zaburzoną. Praca alternatywnymi bądź wspomagającymi metodami komunikacji (AAC) to jedyna możliwość rozwijania jakiejkolwiek komunikacji. Działania terapeutów są wielokierunkowe (gest Makatonu, piktogramy, zdjęcie, znak symboliczno-przedmiotowy, symbol PCS). Aspekt wielotorowości rokuje największym sukcesem w osiągnięciu celu komunikacyjnego. Patrząc z pozycji „wyjściowej”, widzimy dziecko, które często jest pozbawione jakiegokolwiek narzędzia do przekazywania swojego komunikatu. Najbardziej jest rozumiane przez rodziców czy najbliższe otoczenie, ale już inne osoby mają ogromną trudność z właściwym odczytaniem dziecięcego przekazu. Im szybciej nauczymy dziecko zrozumiałego komunikowania się, tym szybciej wpłyniemy na jego poczucie komfortu i bycia rozumianym.
Dziecko, rozpoczynając swoje życie szkolne, jest wdrażane do określonego, stałego rytmu i schematu funkcjonowania, bo na tym się opiera plan zajęć. Jest to jednocześnie doskonała okazja do zapowiadania i ilustrowania znakami graficznymi i gestami Makatonu wszystkich stałych punktów planu dnia. Wielokrotnie obserwując ten sam gest i powtarzając, zaczyna w końcu samodzielnie go używać. Droga od obserwacji, koncentracji wzroku i uwagi na wykonywanym przez terapeutę geście do prób powtarzania i w końcu używania znaków jest bardzo zróżnicowana czasowo i pod względem dokładności. Są dzieci, które szybko potrafią skojarzyć, że dany gest oznacza jedzenie, picie, zabawę, ćwiczenia. Zaczynają rozumieć, że w ten sposób pokazują, co robią, ale i mogą wydłużyć czynność w czasie lub wyrazić swoją potrzebę. Najlepszym sposobem sprawdzającym się w praktyce jest wprowadzenie przy okazji posiłku gestów Makatonu „jeść’ i „pić”. Dziecko szybko zauważa, że określony gest daje możliwość zakomunikowania preferowanej czynności („chcę teraz pić”). Kolejną dobrą okazją do utożsamiania gestu z aktywnością jest moment ustalania z dziećmi schematu zajęć. Przy prezentowaniu i układaniu obrazków czy zdjęć w formie planu równocześnie posługujemy się gestem.
Przykładowy plan dzieci z pierwszego poziomu edukacyjnego:
1) symbol PCS „podawanie ręki” jako „powitanie” lub symbol z piktogramów „dzień dobry” – gest podawania ręki;
2) symbol PCS lub piktogram „łazienka” + czynności przynależne temu miejscu:
a) myć zęby – gest Makatonu „myć zęby”;
b) myć twarz – gest Makatonu „myć twarz”;
c) myć ręce – gest Makatonu „myć ręce”;
d) iść do toalety – gest Makatonu „siku”;
3) obrazek przedstawiający śniadanie – gest Makatonu „jeść” i „pić”;
4) obrazki dotyczące poszczególnych grup zajęć:
a) zajęcia przy stole (rozwinięcie graficzno-gestowe w kierunku konkretnych czynności, tzn. rysowania, malowania, układania);
b) zajęcia stymulacyjno-terapeutyczne – gesty Makatonu „wąchać”, „dotykać”, „patrzeć”, „słuchać”;
c) zajęcia ruchowe – gest Makatonu „ćwiczyć”;
d) terapia komunikacji z otoczeniem – gest Makatonu „mówić”;
e) obrazek ukazujący obiad – gesty Makatonu „jeść” i „pić”;
f) obrazek przedstawiający świetlicę – gest Makatonu „bawić się”;
g) obrazek przedstawiający busa – gest Makatonu „jechać”;
h) obrazek przedstawiający dom – gest Makatonu „dom”.
Fotografia 1. Gest Makatonu „myć ręce”
Źródło wszystkich fotografii w tym artykule: zbiory własne autorki, ZSS nr 103 w Poznaniu.
Fotografia 2. Gest Makatonu „rysować”
Każde dziecko ma z reguły „swoją”