jest zaangażowane, a jego ożywienie i własny ruch bywają najbardziej oczywistymi tego wyrazami. Co prawda, wartością może być fakt, że dziecko poddaje się prowadzeniu rąk i obserwuje przy tym własne dłonie, jednak należy mieć świadomość, iż bez wyzwolenia motywacji i zaangażowania prawdopodobnie nie będzie ono skłonne użyć gestu samodzielnie.
Cenną umiejętnością rodziców i terapeutów jest wycofywanie fizycznej pomocy. Dotyczy to także nauczania gestów. Zwykle na początku dorosły ujmuje dłonie dziecka i nimi wykonuje gest. W kolejnych powtórzeniach powinien rozpoznawać, na ile może zmienić dziecku warunki wykonania zadania poprzez trzymanie go za nadgarstki, potem przedramiona czy wreszcie łokcie. Przytrzymywanie coraz dalej od dłoni dziecka pozwala mu dokończyć ruch zapoczątkowany przez dorosłego, a tym samym świadomie uczestniczyć w nadawaniu komunikatu.
Strategia ułatwiania wyboru sprawdza się w przypadku dzieci, które w sytuacjach jednoznacznych potrafią pokazać pojedynczy gest, ale sprawia im kłopot odpowiedź na pytania otwarte, np. „O czym poczytamy?”, „Co ci narysować?”, „Kto daje mleko?”. Może to dotyczyć zarówno wolnego wyboru, jak i odpowiedzi na pytania o fakty. Dorosły może po pytaniu dodać listę dwóch lub trzech odpowiedzi, jednocześnie prezentując je gestem. W ten sposób dziecko ma ułatwione zadanie: dorosły zawęził słownictwo i przypomniał, jak wyrazić poszczególne pojęcia. Dziecku łatwiej wybrać jedną z propozycji. Trzeba też zwrócić uwagę, czy nie ma ono tendencji do powtarzania zawsze gestu zaprezentowanego na koniec listy, a jeśli tak – próbować atrakcyjną dla niego odpowiedź umieszczać jako przedostatnią. Również to nie może stać się regułą, ale trzeba zawsze dążyć do generalizowania zdobytych przez dziecko umiejętności.
Podsumowanie
Powyższy tekst stanowi próbę ukazania wszechstronności znaków manualnych w procesie wczesnego wspomagania rozwoju. Są one nie tylko narzędziem pracy logopedy, dodatkową modalnością w wyrażaniu znaczeń, ale przede wszystkim przyjaznym sposobem budowania więzi między rodzicami a dzieckiem. Mając do dyspozycji gesty, łatwiej jest towarzyszyć rodzicom w trudnym procesie zmiany nawyków komunikacyjnych czy chociażby w budowaniu nowych, prawidłowych zachowań stwarzających optymalne środowisko komunikacyjne dla dzieci z zakłóceniami w rozwoju. Rodzice otrzymują od terapeuty klucz do aranżowania bardziej efektywnych sytuacji komunikacyjnych, w których dzieci będą miały szansę odnaleźć się nawet bez pełnych umiejętności komunikowania się stosownych do wieku ich rówieśników.
Warto na koniec przywołać jeszcze raz korzyści z używania gestów. Pierwsze znajdujemy w sferze językowej: poszerza się słownik czynny dzieci, dzięki czemu mogą one inicjować rozmowy na różne tematy, do których bez gestów nie miałyby dostępu. Mogą komunikować o nieobecnych przedmiotach i osobach, nawiązywać do minionych lub przyszłych zdarzeń, a tym samym kształtować umiejętność narracji. Uczenie się znaków manualnych i posługiwanie się nimi to nieustanne ćwiczenie pamięci. Wreszcie dla wielu dzieci używanie gestów jest etapem i ważnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi mowy, zarówno pojedynczych słów, jak i dłuższych wypowiedzi.
Z punktu widzenia rozwoju całościowego bardziej znaczące jednak wydają się korzyści emocjonalne. Dzięki gestom pomnożeniu ulegają pozytywne, udane i skuteczne dla dziecka interakcje, wyzwalające dobre emocje i wzmacniające więzi z bliskimi. Rodziny zyskują nowe narzędzie budowania wspólnej historii rodzinnej, intymnych relacji opartych na przywoływaniu oznaczonych gestem wspólnych zdarzeń czy przeżyć. Dochodzi do zredukowania i zapobiegania pojawianiu się frustracji u dzieci z powodu bycia nierozumianym.
Błędem byłoby nie skorzystać z tych możliwości. Nauczanie gestów powinno być jedną ze ścieżek wzmacniania umiejętności komunikacji u wszystkich dzieci o zakłóconym rozwoju, które mają ruchową możliwość wykonania choćby kilku znaków manualnych.
Bibliografia
Anthony M.E., Lindert R. (2005), Signing smart with babies and toddlers, New York: St.Martin’s Griffin.
Burkhart L. (1993), Total augmentative communication in the early childhood classroom, Eldersburg, MD: Linda J. Burkhart.
Goodwyn S.W., Acredolo L.P., Brown C.A. (2000), Impact of symbolic gesturing on early language development, “Journal of Nonverbal Behavior”, 24, 81–103.
Grochowalska M. (2002), Gestykulacja i mowa. O niewerbalnym komunikowaniu się dzieci w wieku przedszkolnym, Kraków: Wyd. Nauk. AP.
Kielin J. (2002), Jak pracować z rodzicami dziecka upośledzonego, Gdańsk: GWP.
Kościelska M. (1988), Trudne macierzyństwo, Warszawa: WSiP.
Millar D.C., Light J.C., Schlosser R.W. (2006), The impact of augmentative and alternative communication intervention on the speech production of individuals with developmental disabilities: A research review, “Journal of Speech, Language and Hearing Research”, 49, 248–264.
Mirenda P., Iacono T. (2009), Autism spectrum disorder and AAC, Baltimore – London – Sydney: Paul Brookes Publishing.
Nygard L. (1998), Duński słownik gestów, Kraków (materiały do użytku wewnętrznego na terenie Szkoły Podstawowej Specjalnej nr 150, tłum. i oprac. A. Olasińska, P. Szczawiński).
Romski M.A., Sevcik R. (2005), Augmentative communication and early intervention: Myths and realities, “Infants and Young Children”, 18, 3.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 4 kwietnia 2005 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, Dz. U. Nr 68, poz. 587.
Skórczyńska M. (2006), Współczesne tendencje we wczesnej interwencji u dzieci zagrożonych niepełnosprawnością lub niepełnosprawnych, Kraków: Impuls.
Smyczek A. (2005), Dzieci niemówiące bliżej książki – czytanie uczestniczące [w:] A. Pilch, E. Przebinda (red.), Gestem – obrazem – słowem. Materiały z III Krajowej Konferencji „Wspomagające i alternatywne sposoby porozumiewania się w Krakowie”, Kraków: Stowarzyszenie „Mówić bez Słów”.
Smyczek A. (2006), Zastosowanie wspomagających i alternatywnych metod komunikacji w terapii małych dzieci zagrożonych poważnymi zaburzeniami w porozumiewaniu się. [w:] J. Błeszyński (red.), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Kraków: Impuls.
Smyczek A. (2009), Rozwijanie zabawy z użyciem znaków u małych dzieci z zaburzeniami w komunikowaniu się, cz. I, Biuletyn Stowarzyszenia „Mówić bez Słów”, 2.
Smyczek A. (2010), Rozwijanie zabawy z użyciem znaków u małych dzieci z zaburzeniami w komunikowaniu się, cz. II, Biuletyn Stowarzyszenia „Mówić bez Słów”, 1.
Schlosser R.W., Wendt O. (2008), Effects of augmentative and alternative communication intervention on speech production in children with autism: A systematic review, “American Journal of Speech-Language Pathology”, 17, 212–230.
Tetzchner S. von, Martinsen H. (2002), Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się, Warszawa: Stowarzyszenie „Mówić bez Słów”.
Tomasello M. (2002), Kulturowe źródła ludzkiego poznawania, Warszawa: PIW.
Witak-Światłowicz L. (2006), Wczesne komunikowanie się dziecka. Narodziny miłości [w:] B. Cytowska, B. Winczura (red.), Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Kraków: Impuls.
Zalewska M. (1998), Dziecko w autoportrecie z zamalowana twarzą, Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Wykorzystanie gestów systemu Makaton we wspomaganiu komunikacji i rozwoju mowy dzieci niemówiących27
Jolanta