китә торган иде.
Уфа белән Дәүләкән арасын туксан чакрым, ә Чишмәне нәкъ уртасында, диләр. (Хәер, минем чамалавыма караганда, Чишмә Уфага якынрак булырга тиеш.) Менә шул Чишмәдән чыгып киткәч тә, поездның сул як тәрәзәсеннән Дим үрендә күгелҗем томан эченнән бер тау күренә башлый. Бу – Ярыштау!.. Дәүләкән әнә шул тау каршысында инде. Ерактагы ялгыз тау ачылу белән мин үземне Дәүләкәнгә кайтып җиткәндәй тоя башлыйм һәм вагон тәрәзәсеннән китмичә тик шуңа карап барам (хәлбуки сәгатьтән артыграк барасы бар әле). Бу гадәтемә әйләнде дияргә ярый, чөнки Ярышның күренә башлавы минем өчен кавышу, ә күздән югалуы аерылышу билгесе ул… Чөнки Дәүләкәнгә җиткәнче Дим буенда Ярыштан башка дөнья өстенә ялгызы гына карап торган бүтән бер тау да юк. Балачактан ук кайсы яктан гына кайтырга туры килсә дә, иң элек Ярыш ачыла, Ярыш озын юлдан ялыккан күңелләрне күтәреп җибәрә торган иде.
Ләкин шунысын да әйтергә кирәк, Дәүләкән нәкъ Ярыш каршында торса да, алар арасы шактый ук ерак әле: берсе Димнең сул ягында, ә икенчесе уң ягында, арада ике-өч чакрымга җәелгән тугай, тугай бетүгә – Көрмәнкәй тавы, һәм, шушы озын тәбәнәк тауны менеп, бер дүрт-биш чакрым киткәч кенә, Ярыштауның итәге башлана. Зур тау үзе дә ике катлы: иң элек, Димгә карап, озын сәкедәй бер тау сузыла, аннары, шул «сәке»нең нәкъ уртасына каплап салган казан шикелле, Ярыш үзе басып тора.
Мәһабәт, горур тау ул Ярыш! Теләсәң кай җиреннән аңа менеп тә булмый. Шулай да малай чагымда Дүртөйлегә караган ягыннан тырыша-тырыша түбәсенә менгәнем бар. Ул заманда аның турында төрле хикмәтләр дә сөйлиләр иде. Имештер, «ак патшага» каршы баш күтәргән башкортлар, Ярыш түбәсенә тупланып, шуннан карательләр отрядына каршы яман сугышканнар. Соңгы елларга чаклы анда уклар, ук башлары табыла торган булган. Аннары тауның нәкъ түбәсендә ялгыз кабер дә бар, аны ниндидер бер батыр кабере диләр – димәк, Ярыш турындагы сүзләр бөтенләй үк нигезсез булмаска тиеш. Мин үзем бер нәрсәне яхшы хәтерлим: Ярыш түбәсеннән Ачлы күл тарафындагы Балкан тавы ерактан күгәреп кенә күренеп тора иде. Аралары кимендә бер утыз-утыз биш чакрым булыр. Балкан да ялгыз тау, аның да үз легендасы бар («Зыятүләк белән Сусылу әкияте») – менә шул ике тау ике баһадир сыман бер-берсенә карап торалар да инде.
Әйе, гаҗәеп киңлек, иркенлек монда, таулар, елгалар, тугайлар, кырлар-яланнар – барысы да атлар чабып җитмәстәй булып күренә. Бер кайтуымда райкомның икенче секретаре иптәш Халиков мине үзе белән авылларга алып чыгып киткән иде. Яңа гына урып-җыю башланган чак иде. Башта бер совхозга бардык. Анда игенне шундый зур мәйданнарда үстергәннәр ки, җирнең бер башыннан төшкән комбайн икенче башына җиткәндә инде күздән югала. Исем китте шуңа… Иң әшәке юлдан да курыкмый торган «газик»та без күп җирләрне әйләндек. Иптәш Халиков белән сүзләр килешкән иде, коры, һавалы рәсмилек аңарда юк, гади, ачык күңелле, теләсә нәрсә турында рәхәтләнеп сөйләшеп була. Бер кулын сугышта өздергән, йөрәк тә таза түгел икән, ләкин яшь иде әле, дәртле кеше иде. Каргалыга