з яго богабаязнасцю, патрыярхальнай прастатой, павагай да законаў і мясцовых улад, або “Athеnаеum” Юзафа Крашэўскага з яго імкненнем да распаўсюджвання каталіцызму як панацэі ад усіх бед.
Моладзь рыхтавалася выступіць з пачаткам агульнаеўрапейскай рэвалюцыі, жыла нацыянальна-рамантычнымі і ліберальнымі ідэямі, увасобленымі, з аднаго боку, у “польскім месіянізме” Адама Міцкевіча, з другога – у ідэях кіраўніка “Дэмакратычнага таварыства” Франца Савіча з яго “свабоднымі павінны быць усе”.[96]
Канец 1840-х гадоў – перыяд чарговага распаўсюджання таемных арганізацый, якія звярталіся як да прыкладу мясцовых філаматаў і філарэтаў (сярод іх былі і выпускнікі Свіслацкай гімназіі), так і да італьянскіх карбанарыяў, якія імкнуліся шляхам усеагульнай рэвалюцыі стварыць універсальную дэмакратычную рэспубліку. Сваім уплывам і значэннем вылучаліся заснаваны ў Вільні братамі Францішкам і Аляксандрам Далеўскімі “Братні саюз літоўскай моладзі” (1846–1849) і Мінскі тайны гурток (1848–1849), які знаходзіўся пад уплывам ідэй пецярбургскага студэнта, “апостала містычна-патрыятычнага руху” Зыгмунта Серакоўскага. Да таварыства належалі будучыя актыўныя дзеячы паўстання 1863–1864 гадоў Уладзіслаў Барзабагаты і Іасафат Агрызка, якія верылі ў магчымасць утаймавання варварскіх інстынктаў народу ўласным прыкладам і мелі дэвізам французскі выраз “Любоў у якасці прынцыпу, парадак у якасці асновы, прагрэс у якасці мэты”.[97]
Адсюль ішлі вытокі тых ідэй, якія былі распаўсюджаны сярод вучняў Свіслацкай гімназіі – адраджэнне колішняй Рэчы Паспалітай і неабходнасць адмены прыгоннага права. Таму кумірамі моладзі з’яўляліся павешаны ў 1833 годзе ў Гродне Міхаіл Валовіч і расстраляны ў 1839 годзе ў Вільні Шымон Канарскі, якія марылі пра адмену прыгону і вызваленне сялянства. Гэтае пытанне набыло новае гучанне ў асяродку шляхецкай моладзі пасля “Галіцыйскай разні” 1846 года, якая, згодна Якубу Гейштару, аказала “моцны ўплыў на наша ўсведамленне – настрой быў… дэмакратычны, калі не анархічны”.[98] Сведчанне таго – распаўсюджванне ў 1847 годзе дробным чыноўнікам Юльянам Бакшанскім звароту “Да смаргонскіх сялян”. Пракламацыі навялі вялікі страх на многіх памешчыкаў Ашмянскага, Віленскага і Дзісненскага паветаў, вымусіўшы іх у страху перад пагрозаю сялянскага бунту перабірацца ў Вільню. Сам Бакшанскі збіраўся даць сялянам грошы на набыццё зброі і падняць паўстанне, але быў схоплены і асуджаны на 12 гадоў катаргі.[99]
Цяжкае становішча сялянства, на якое закрывалі вочы ўлады, непакоіла адукаваныя слаі насельніцтва. Усё часцей з’яўляліся навіны пра бесчалавечнае стаўленне памешчыкаў да вяскоўцаў. Так, у 1847 годзе ў арыстакратычных салонах Расійскай Імперыі была папулярнай гісторыя пра “мазырскую салтычыху” Ганарату Стоцкую, якая была вядома схільнасцю да жудасных катаванняў уласных сялян і аднойчы нават загадала зварыць у катле цела забітай па яе загаду шаснаццацігадовай пакаёўкі.
Прыгонныя сяляне знаходзіліся ў становішчы рабоў, самаўпраўства