Daar was ’n kroegtoonbank in die een hoek. In ’n ander hoek was ’n lessenaar met twee telefone en ’n tikmasjien; alles gereed vir inspeksie.
Hy het ’n paar ysblokkies in ’n beker water gebreek en dit in ’n blompot vol pienk rose op die koffietafel gegiet. Toe die hi-fi met sy ses luidsprekers aangeskakel. Dit was sy trots, ’n monster van ’n ding. Die massiewe bandopnemer met motorgrootte wiele het lui-lui begin draai. Honderd viole het van die een kant van die vertrek na die ander geswiep.
Die glasdeur het op ’n balkon met ’n manjifieke uitsig oor die Moot geopen. Op die volgende rif was Libertas in sy allenigheid vergelykbaar met ’n plaashuis in die Karoo, want die witgekalkte huise onder ons het soos ’n klomp skape gelyk wat tussen die groen bome wei.
“Libertas, aa, Libertas,” het hy in ’n prekerige stemtoon gesê. “Adam Tas, die Afrikaners se eerste rebel, is vry. So is ons. En dis niks om voor skaam te wees nie. Ons hoef dit nie aan enigiemand te verduidelik nie. Waarom vra ons dan altyd wat ander van ons dink?”
Ek het sy oë op my gevoel. Blosend het ek ’n antwoord probeer bedink. “Dit is so dat die hele wêreld nou teen ons is. Miskien moet ons so ’n reaksie te wagte wees.”
“Maar wat is vryheid as ons heeltyd oor ons skouers moet loer? Ons moet die posisie bereik waar ons enigiemand reguit in die oë kan kyk, en iets kan sê soos: Ek het jou mos gesê.”
Ek het gedink: Is die hele wêreld teen ons? Of is ons teen die hele wêreld? Maar jy’s reg, Ben, ek het dit nie gevra nie. Ek het net probeer doen wat van my verwag is.
“Gelukkig het daardie man daar,” het hy met sy ken na Libertas gewys, “verstaan dat daar ’n groter wêreld daar buite is … Ek was daar, verlede week,” het hy vervolg met ’n tikkie spog in sy stem. “’n Vreemde man, ons eerste minister. ’n Diep wantroue in mense; uiters bewus van sy beeld as ’n streng man wat geen nonsens vat van enigiemand nie.”
En die generaal het een van sy gunstelingstories vertel. Daar was altyd ’n trop fotograwe ook, met die hand gekies uit die vriendelikgesinde pers. Eenmaal het die eerste minister op die grasperk gestaan, glas in die hand – “hy’s lief vir sy dop, jy weet” – en een fotograaf het ’n flitslampie laat pop. Die eerste minister het iets in sy private sekretaris se oor gefluister en die fotograaf is laat haal.
“Toe begin hy die arme man uitvreet, net daar, voor al ons weermagmense en sy ministers. ‘Moet dit nooit weer waag om ’n foto van my te neem met ’n glas in my hand nie,’ sê hy vir die man. ‘As jy ’n prentjie wil hê, dan waarsku jy my en neem een van my met my hand in my sak, so,’ en hy poseer vir die man.”
Die generaal het self so gaan staan. “En dit maak nie saak hoe die man protesteer dat die flitslampie vanself afgegaan het nie, hy moes sy film aan die private sekretaris oorhandig.”
Ek het gelag. Die generaal het nie. Hy het stip oor die vallei gestaar. “Beeld. Dit is allerbelangrik in ons moderne lewe. Dit is waaraan ons moet werk. Ons beeld.”
Hy het nie laat blyk of ek nou ’n swart kol agter my naam in sy geheime boekie gehad het nie. “Man, het ek uitgesien na jou besoek. Die enigste lid van die familie wat ’n behoorlike pot skaak kan speel.”
Ja, Ben, ek het gevlei gevoel. Ons sou minstens nie so baie praat nie. En ja, skaak was ’n belangstelling wat ons gedeel het, ek kan dit nie ontken nie: marathonsessies wat soms tot laat in die nag duur, en my laat bibber van opwinding.
Maar ek was nie daardie dag opgewasse daarvoor nie. Die week se ooreising het my begin inhaal. Die loodgevoel in my spiere het ook in my kop gaan sit. Jy kan jou goed indink hoe ek daar gesit en tob het: Is ek besig om ’n ander afdeling van die toets te druip?
“Nou die dag het ek per abuis twee adjudante afgeluister. Die een vertel die ander watter ongelooflike spel skaak is, dat dit veel taaier as boks is. ‘Jy moet sestig skuiwe vooruit kan dink,’ sê hy. ‘Wat’, kap die ander een terug, ‘die meeste potte duur nie eens sestig skuiwe nie!’ ”
Ek het beleefd gelag, maar hy het my weer op die verkeerde voet gevang.
“Dis ons probleem,” het hy gesê. “Ons moet sestig skuiwe vooruit kan dink, maar hulle kan ons in dertig klop. Ons kan nie die verkeerde opening kies nie.”
Wie? Vir ’n oomblik het ek gedink hy praat van die lewe in die algemeen, maar dit was weer die Afrikaner-ding.
“Ons moet die wêreld kan oortuig dat ons reg is; dat die antwoorde van die hele wêreld se toekoms aan’t ontwikkel is in hierdie laboratorium, in Suid-Afrika. Net hier.
“Ons moenie die kluts kwytraak nie, maar besef dis ’n stadige ding: stap vir stap. Ons moet sestig skuiwe vooruit kan dink sonder om te vergeet dat ons een skuif op ’n slag moet maak. Copernicus het die wêreld nie in ’n dag verander nie.”
Ons het die oggend so bestee: pionne aan die vingertoppe met die generaal se idees soos ’n wolk om ons. Tot Johanna, die bediende, daar aankom met ’n kniebuiginkie en ’n “Askies, baas” om ons te kom roep vir middagete. Jou ma het om my gekloek totdat daar omtrent vyf verskillende soorte brood en ’n halfdosyn kase op my bord was.
“Dis wat ons noem hearts and minds,” het jou pa gelag. “’n Beleg van brood, ’n broodnodige beleg … Dis reg, wen hom oor, maak hom vet …”
“… voor die slagting,” het jou ma sy sin klaargemaak. “Ja, jy en al jou militêre praatjies.”
Maar net toe die blikke wat hulle uitruil ernstig begin lyk, het sy oor my stoel geleun en my aan die boarm gedruk: “Kyk net hierna. Al die puppy fat weg. Sal hy nie ’n beeld van ’n offisier wees nie, Thys?”
Dit was die eerste keer in jare dat ek sy naam hoor.
“Jy gaan mos op ’n offisierskursus, nie waar nie?”
Ek, ’n offisier? Weereens kan ek nie ontken dat dit ’n tinteling deur my gestuur het nie. Ons het die jong offisier wat ons peloton aanvoer, ’n tweede luitenant, nie dikwels gesien nie. Ek was eintlik verbaas om te hoor dat hy ’n dienspligtige was, net soos ons, en dat hy sy kommissie skaars twee maande voor ons aankoms gekry het. Die onderoffisiere het ons oor en oor vertel dat net die heel bestes onder ons ’n rang sou kry wat hoër as hul eie was, al het hulle twintig, dertig jaar diens in die weermag. Dit was reeds swaar genoeg vir my op die obstacle course; die beste in die peloton was ek beslis nie.
“Ek weet nie eintlik nie,” stamel ek. “Ons het nog nie eens met skietlesse begin nie, so dis nog te vroeg om te praat.”
“O, wel, daar’s geen twyfel in my gemoed dat jy dit sal maak nie,” het sy gesê terwyl sy die skottelgoed bymekaarkry.
Die generaal het gelyk of hy hard aan’t peins was; hy het nie eens die wolk rook om hom weggewaai nie. My tante het die sigaret uit sy hand gevat en dit in die asbakkie doodgedruk. “Nie aan tafel nie, Thys.”
Hy het haar gedweë gehoorsaam en die kooltjie met die stompie geblus. “So in watter afdeling sal jy graag wil wees?” het hy gevra.
“Ek dink nie dit sal reg wees dat so iets vir my gereël word nie,” het ek gesê. Maar ek het hom verkeerd verstaan.
“Daar is geen kans, maar géén kans, dat ek enigiets sal doen om jou ’n offisier te maak nie, jong man. Waarvan ek praat, is of jy dalk na ’n ander korps toe verplaas wil word, waar jou talente beter deur die weermag gebruik kan word. Jou aanleg vir wiskunde, byvoorbeeld. Miskien sal dit beter wees om jou ’n artilleris te maak. Of dalk sal jy goed aard in die lugmag.”
Ek het probeer om ’n grap daarvan te maak. “Wat ook al op die pad na Durban is, generaal.”
Maar hy het my nie die gaping laat vat nie. “Diensplig is nie see toe gaan nie, Johan. Dit is ernstige sake. Dis nie die soort benadering wat ek van jou verwag nie.”
Dit moes kom, nè, Ben, so ’n uitskellery, die een of ander tyd. Maar ek het nogtans ineengekrimp voor sy woede, sy ingehoue aggressie, en myself gehaat omdat ek te veel van myself verklap het. Ek het vuriglik