багыттар боюнча изилденип, өнүгө баштаган. Кыргыз таануу маселесине арналып жазылган эмгектерге карата жүргүзүлгөн тарыхнаамалык анализ аталган илимий тармактын өнүгүшүн бир канча этаптарга бөлүп кароо зарылдыгын жаратат:
1-мезгил: XVIII кылымдын экинчи жарымынан XIX кылымдын башына чейинки мезгил. Аталган мезгилди кыргыз таануу маселесинин жаралуу башаты катары кароого болот. Россия империясынын чыгышка карай күчөгөн тышкы саясатынан улам кыргыздар жөнүндөгү маалыматтарды топтоо, билүү зарылдыгы келип чыккан. Бирок кыргыздар туурасында максаттуу түрдөгү изилдөө болгон эмес. Маалыматтардын көпчүлүгү кыска, үзүндү формасында болуп, коңшулаш элдер жөнүндөгү маалыматтарды жазууда гана кыргыздар эскерилип кеткен. Бул мезгилде кыргыздар жөнүндөгү маалыматтарды топтогондор илимий экспедициялардын мүчөлөрү, падышанын атайын жиберген өкүлдөрү, Батыш-Сибирь генерал-губернаторлугунун кызматкерлери болушкан.
2-мезгил: XIX кылымдын башынан XIX кылымдын 60-жылдарына чейинки мезгил. Россия империясынын Орто Азияга карата болгон тышкы саясатынын күчөшүнө байланыштуу, геосаясий себептерден улам кыргыздар жөнүндө маалымат топтоо, жарыялоо россиялык тарыхнаамада актуалдуу маселелердин бирине айланган. Кыргыз таануу маселеси системалуу изилдене башталып, изилдөө жолдору, маалымат берүү формасы кеңейе баштайт.
3-мезгил: XIX кылымдын 60-жылдарынан тарта XX кылымдын башына чейинки мезгил. Бул мезгил – Россия тарыхнаамасында кыргыз таануу маселесинин кеңейүү, өнүгүү мезгили. Кыргыз элинин тарыхын максаттуу изилдөө мезгили катары кароого болот. Бул доордун мүнөздүү белгиси катары айрым плюралисттик маанайдагы илимий көз караштарды пайда кылган, көлөмдүү эмгектер жаралган. Колониалдык бийлик системасынын орношу менен Туркстан крайынын элинин тарыхын гана эмес, элдин психологиясын, салтын, үрп-адатын, тилин, экономикасын, терең изилдөө муктаждыгы жаралган. 1867-жылы Түркстан генерал-губернаторлугу түзүлгөндөн баштап, региондо тарыхый изилдөөлөргө шарт түзүлүп, жаңы илимий, маданий мекемелер, коомдор түзүлгөн.
Демек, каралып жаткан мезгилде кыргыз элинин тарыхын изилдөөгө карата россиялык түркстан таануучулар тарабынан чоң салым кошулгандыгын баса белгилеп кетүү абзел. Ошол эле учурда россиялык түркстан таанучулардын эмгектеринде айрым бир кемчиликтер да орун алган. Алсак, авторлорунун эмгектеринде бири-бирин кайталаган фактылар көп кездешүү менен окуяга анализ берүү, баа берүү, ыкмалары жокко эсе. Демек, бул булактарды илимий чөйрөдө колдонууда тарыхый салыштырмалуулук ыкмасын колдонуу талап кылынаары шексиз.
Пайдаланылган адабияттар
Алекторов А.Е., Указатель книг, журнальных и газетных статей и газетных статей и заметок о кыргызах. Казань, 1900.
Алымбаев Ж.Б., Общественно-политическая жизнь кыргызов в русской историографии второй половины XVIII – начала ХХ вв. Бишкек, 2009.
Андреев И.Г., Описание Средней орды киргиз-кайсаков с принадлежащими и касающимися до сего народа дополнениями и прилежащих