temizlenme istiaresi olarak Rusça oluşturuyordu:
Doğunun şiirleriyle uyandım.
Dünya sırrı derin bir aynada gibi
Açıldı bana. Gayretle Rusça öğrendim,
Cahilliğin kirini onunla temizledim.
Şakarim, yine şiir yazmaya başladı ve bu uğraşını artık hiç bırakmadı. Şiirler hava kadar, düşüncenin aralıksız çalışmasını sonlandıran bir tür hal billurlaşması kadar, göğsü sıkıştıran sözlerden kurtulmak için ihtiyaç duyulan hacimli ve lakonik kalıp kadar gerekliydi. Bozkırdaki şiirsiz ve şarkısız yaşam çok alelade olurdu.
Şiir yazdıktan sonra o, mutlaka eline dombıra alıp mısraların ritmine uygun melodi oluşturmaya çalışırdı. Şiirlerini dombıra eşliğinde söylerken onları emsalsiz, sadece kendine özgü biçime sokuyordu. Şarkıları kolaylıkla akılda kalır nitelikteydi.
O yıllarda Şakarim henüz dramatik eserler yazmayı çok arzulamıyordu. Hayallerle yaşamıyor, bulutların üzerinde uçmuyor, uçsuz bucaksız ve gizemli bozkır sakinlerinin meyilli olduğu fantezilerle de beslenmiyordu. Hayal ürünleri onlar için sadece akıl oyunu değildir. Kazaklar yazdıkları hikâyelerde kendilerini her zaman ya yaratıcı kimse, ya kahraman şeklinde hayal edip mevcudiyetlerine bu şekilde bir açıklama getiriyorlardı, fakat Şakarim mit dünyasına dalma mizacından uzaktı. Onun şiirleri sanatsal gizemden ziyade felsefeyle doluydu. Hayat ona somut konuları düşünmeyi öğretmiş. Nahiye müdürlüğü görevi de bu yönde düşünmeye sevk ediyordu. Koca bir çiftliği yönetmek fanteziler için zaman bırakmıyordu. Canlı ve renkli düşünmek üslubun temelidir ve zapt edilemez. Ancak ilginç konulu iddialı, zahiri yenilikler ve masalsı dönüm noktaları şimdilik aklını meşgul etmiyordu.
Onun şiirleri kesin, kapsamlı ve somuttur. Obaları dolaşırken Şakarim onları cesurca okuyarak halkı müminliğe davet ediyordu. Onun politik hicivleri son derece tesirliydi. Şiirlerinde, Abay’ın geliştirdiği bir gelenek doğrultusunda, davranışları tarafgir dava konusuna hizmet eden hemşerilerine hiç acımadan beşeri kusurları açığa vurmasına rağmen onu dinliyorlardı, ona güveniyorlardı. 1879’da başlayıp sonraki yıllarda eklemeler yaptığı “Gençliğe” adlı uzun şiirinde o, bozkır ayazı kadar sert, yakıcı Temmuz güneşi kadar acımasız:
Kirli oyunlarına uygulama alanı buldular,
Yalan ve kurnazlık dolu dünyaya girdiniz.
Utanç, iyilik ve ölçülülüğe gem vurup
Bakın ne hallere geldiniz.
Şiddetle tartıştılar, kinleriyle halkı böldüler,
Boş bir konuyla herkesin ağzını kapatmaya çalıştılar.
Bugün sizin dostunuz olan yarın düşmanınız
Fakat sanki barışık gibi davranacak.
Şakarim’in bahsettiği kusurlar tüm zamanlar için söz konusudur. Onlar birbirine benzer ve temiz bir hayat içerisinde göze batarlar. Belirli ölçüde cesaret de varsa onları hicvetmek fazla bir çaba gerektirmiyor, fakat şiir karmaşık yaşam tarzı olan ve ağır hayvancılık işiyle uğraşan bozkır insanının gerçek hayatından çok farklı olgudur. Varoluş, onların düşüncesinde ebediyetin alelade iziyse şiir, sönük yaşamı sihirli bir ışıkla aydınlatan mucizenin berrak şeklidir. Bu yüzden Şakarim’in şiir biçimine bürünmüş sade, fakat maneviyat dolu cümlelerinin, tıpkı Abay’ın şiirleri gibi herkesçe sevilmesine şaşırmamak gerekir:
Onur, merhamet, nezaket nerede?
Dağınık gruplar halinde geziyoruz her yerde
Umursamaz davranıp “tüm bunları gördük” diye.
Cahiller, soydaşlara yararınız nerede?
Gerçi “Gençliğe” adlı sert ve acı nutukta nefretle karşılanması gereken ahlaksızlıkların yanı sıra akrabaların Abay’a davranışları da konu edilmektedir. Şakarim, ilk büyük eserlerinden birinde ona göre günlük yaşamdan uzak bilgelere de, yaşayarak tecrübe kazanmış çok temkinli ve bencil bozkır riyakârlarına da hiç benzemeyen, tamamen ayrı bir düşünür olan öğretmeninden başka kimden bahsedebilirdi ki?
Abay akıl satan adamdır,
Ne değerler uzun süredir bekliyor onda.
Şifreyi biliyorsan al, o her şeyi bedava verir,
Hiç kimse onu tüketemedi daha.
Şakarim, ona sonsuz hürmet ve hayranlık duyuyordu. Genç Şakarim’e göre göçebe yaşamı bu kadar zengin çeşitlilik içinde tasvir etmeyi, bu kadar şairane bir biçimde anlatmayı, Abay kadar henüz hiç kimse başaramamış, dünyanın karmaşasını hiç kimse, Abay kadar derinden anlayıp betimlememişti. Abay’ın zekâsı kıymetli fikirler hazinesiydi fakat ona ulaşmak için büyük çaba sarf edilmelidir. Bunun için insan, Abay’ın yolunu bilmeli ve sonuna kadar bu karmaşık yolda yürümeyi arzulamalı. Şakarim’in çağrısının anlamı işte bundan ibaretti.
Şakarim, akrabalarının şair-öğretmenin değerini anlamamalarına gerçekten hayret etmektedir. O, Abay’ın gelecekteki yalnızlığını önceden sezmiş gibidir.
İnsanlarda makul bir şey bulmak imkânsız
Onlar birbirine merhametle yardım edemez.
Kendi Abay’larından bile onlar hoşlanmaz.
Kara cahiller acaba onlardan nereye kaçsak?
Şakarim’in öğretmeni Abay’ı taklit ettiği ilk şiirleri, tabii ki, Abay’ın eserleri kadar şaşırtıcı derecede umulmadık değildir. Öğrencinin düşünceleri daha çok tahmin edilebilir nitelikteydi fakat şiir severler ondan da hakikaten dâhiyane şiirin keskin ve büyüleyici gücünü bekleme hakkına sahiptirler. Buna rağmen Şakarim insanın hayal gücünü şaşırtan iddialı ve zahirî yeniliklerle ruhu sarsan gizli düşüncelerin peşinde koşmuyordu. O, sözlerinin doğru algılanmasının peşindedir. Eserleri gelişigüzel okunduğunda Şakarim, didaktik eser veren bir şair şeklinde nitelendirilebilir, fakat bu hatalı bir vasıflandırmadır.
İKİNCİ BÖLÜM
ÜÇ DURUM YASASI VE MANEVÎ GEZİNTİ
HAYAL AKININDA VE HAYAT LABİRENTİNDE
Nahiye müdürlüğü görevinin üçüncü yılındaydı. Şakarim birden görevinden ayrılmanın üzücü olduğunu düşünmeye başladı.
İlk zamanlarda o nerdeyse her ciddi konuyu Abay’a veya diğer amcası olan İskak’a danışıyordu, fakat zamanla yükümlülüklerini benimsedi, mevsimlik göçleri son derece zekice planlamaya başladı. İdareden memnun olmayanların sayısı eskisi gibi azalmıştı ama bazı aile reisleri bildikleri gibi hareket etmeye çalışıyor, yandaşlarını hayvan hırsızlığına teşvik ediyorlardı, fakat Şakarim’in ağırbaşlılığı, özel belagati ve samimiyeti olumlu etki gösteriyor ve genellikle yaşlıları dediğini kabul etme konusunda ikna etmeyi başarıyordu.
Görevinin en zor yanı vergi toplamaktı. Bu işi o ısrarla oba başçavuşlarına yüklüyordu. Buna sebep sadece çadır vergisini ödemeyi reddedip onu toplamaya gelenleri ellerinde sopayla karşılayan bazı kızgın bozkır sakinlerinin davranışları değildi. Zaten çok az hayvanı olan fakir ailelerden bir de vergi talep etmek Şakarim’e dayanılmaz geliyordu, ancak ilçe başkanlığına tüm raporları kendisi veriyordu. Bazen ilçe başkanının nahiyeye gelerek polis komiserleri eşliğinde obaları dolaştığı oluyordu, fakat senede bir defa Şakarim, Semipalatinsk’teki ilçe ofisini ziyaret etmek zorundaydı.
Başkanlık