edebiyatı tarihi, ulusal edebiyat biliminin özel bir dalı olmuş, halkımızın çok asırlık edebiyatını ve manevi zenginliklerini inceleyen bir bilim alanı olarak sürekli gelişmiştir. Azerbaycan edebiyat biliminde Hemid Araslı ve Feyzulla Gasimzade edebiyat tarihçiliği ekolleri yaratmışlar. Günümüzde Azerbaycan edebiyatı tarihçiliği tüm yönleriyle gelişen yeni bilimsel ekol olarak yoluna devam etmektedir.
Edebiyat teorisi alanında İsa Habibbeyli`nin, Tahire Memmed’in, Şirindil Alişanlı`nın, Korxmaz Kuliyev`in, Asif Hacılı`nın, Nizameddin Şemsizade`nin, Himalay Kasımov`un, Mehmet Aliyev’in, Rahim Aliyev’in, Rahile Geybullayeva’nın, Pervane İsayeva`nın, Memmedali Mustafayev`in, Rafik Yusufoğlu’nun, Cavanşir Yusuflu’nun, Hüseyin Haşimli’nin, Hikmət Mehdiyev`in, Maral Yakubova`nın, Elnare Karagözova`nın kitapları önemli araşdırmalardır.
Nizamî Gencevi adına Edebiyat Enstitüsü`nün Edebiyat Nazariyesi Bölümünün hazırlayarak yayınlattığı 2 ciltlik “Edebiyat Nazariyesi: İnkişaf Merheleleri ve Problemleri” (Edebiyat Kuramı: Gelişim Aşamaları ve Sorunları”) monografisi son yıllar Azerbaycan edebiyatşünaslık biliminin önemli başarılarından biri olarak görülmeyi hak ediyor.
Son yıllarda düzenlenen “Edebi akımlar: estetika ve şiirsellik” seminerleri edebi kuramın yeniden geliştirilmesine ivme kazandırır. Yirminci yüzyılda, Memmed Cefer Ceferov, Mikayil Refili, Mir Celal Paşayev, Cefer Handan, Yaşar Karayev, Arif Hacıyev ve diğerleri Azerbaycan’da edebiyat teorisi alanında değerli bilimsel çalışmalar yapmış, ders kitapları yazmışlar. Akademisyen Memmed Cefer Ceferov, Azerbaycan edebiyat biliminde edebiyat teorisi okulunun temelini atmıştır.
XXI yüzyılda, Nizamî Gencevi adına Edebiyat Enstitüsü`nde edebi akımlar, edebi türler ve şekiller üzerine yeni edebiyat teorisi ekolleri oluşturulmaktadır.
Muhacir edebiyat çalışmaları alanında Kemal Talıbzade’nin “Ahmet Ağaoğlu», Bekir Nebiyev’in “Bayrak İnmedi (Mehmet Emin Resulzade)”, Elçin’in “Azerbaycan Muhacirleri Hakkında”, Vilayet Kuliyev’in “Neyimiz Var, Neyimiz Yok», “Ahmet Ceferoğlu”, “Muhacirlik Hafızaları, Akide Arkadaşları”, Nizameddin Şemsizade’nin “Unutulmuşlar Hakkında Uvertür” gibi denemeleri; Bekir Nebiyev’in “Göçmen Şair”, Elçin’in “Mehmet Emin Resulzade”, Vilayet Kuliyev’in “Ağaoğlular”, Aziz Mirahmedov’un “Ahmet Bey Ağaoğlu”, Nikpur Cabbarlı’nın «Muhacirlik ve Klasik Edebî Mirası», «Azerbaycan Muhacirlik Nesri», Abid Tahirli’nin “Azerbaycan Muhaceret Basınında Publisistika”, “Ceyhun Hacıbeyli”, Azer Turan’ın “Ali Bey Hüseyinzade” monografi ve kitapları bağımsızlık dönemi edebiyat biliminin başarısı olarak görülmeye değerdir.
Nizamî adına Edebiyat Enstitüsü`nün tahsis ettiği “Azerbaycan muhaceret edebiyatı kütüphanesi” serisinin üç cildi: “Mehemmed Emin Resulzade”, “Ceyhun Hacıbeyli”, Selim Refik Refioğlu “Fuzulî” cildleri artık baskıdan çıkmış, birkaç cildi ise baskıya hazır duruma getirilmiştir.
Modern edebî süreç hakkında Vakıf Yusifli’nin, Tahran Alişanoğlu’nun, Rüstem Kemal’in, Himalay Kasımov’un, Cihangir Memmedli’nin, Vakıf Sultanlı’nın, Elnare Akimova’nın, Esat Cahangir’in, İrade Musayeva’nın, Besti Alibeyli’nin, Nergis Cabbarlı’nın, Aygün Bağırlı’nın, Günay Karayeva’nın, Meral Yaqubova’nın, Salide Şerifova’nın, Lale Hasanova’nın ve diğerlerinin eserlerinde esaslı araştırmalar ve analizler yapılmıştır. Azerbaycan edebî eleştirisinde Memmed Arif Dadaşzade ve Yaşar Karayev bilimsel ekoller kurmuşlar. Şuanda, her iki ekolün devamcıları Azerbaycan edebî eleştirisini geliştirir, edebî faaliyetin yönlendirilmesi, tanzimlenmesi işlevini başarılı şekilde hayata geçiriyorlar. Edebiyat Enstitüsü`nün “Edebî Eleştiri” şubesi ülkedeki edebiyat eleştirisinin ana bilim merkezi işlevini yapıyorlar. Edebiyat Enstitüsü`nün 2014 yılından başlayarak her yıl yapılan “Edebî Süreç” yaratıcılık müşavereleri, edebî eleştiri istikametinde yeni bilimsel nesil ortaya çıkarmıştır.
Edebî ilişkiler alanı da bağımsızlık yılları boyunca gelişmiştir. Güler Abdullabeyova, Bedirhan Ahmedov, Almaz Ulvi, Ramiz Asker, Tamara Şerifli, Elman Kuliyev, Aida Feyzullayeva, Nizami Tagizoy, Yaşar Kasımbeyli, Huraman Hümbetova, Mehman Hasanlı, Sadi Sadiyev, Lyudmila Samedova, Besire Azizaliyeva, Eşgane Babayeva ve diğerleri, edebiyatın karşılıklı ilişkileri üzerine önemli çalışmalar yapmışlardır.
Azerbaycan biliminde uzun yıllar sadece Batı ve Rus edebiyatı ile olan ilişkiler incelenmiştir. Bağımsızlık dönemindeyse, belirtilen istikametlerle birlikte Asya ve Afrika ile edebî ilişkiler de incelenmektedir. Klasik edebî ilişkiler biçimi, artık karşılaştırmalı edebiyat bilimi haline gelmiştir.
Halk yazarı ve ünlü edebiyat bilimcieleştirmen Elçin’in “Azerbaycan Edebî Eleştirisinin ve Edebî Sürecin Sorunları”, “Sosyalist Realizmi Bize Ne Kazandırdı”, “Aqoniya mı Evrim mi? XIX. Yüzyıl Azerbaycan Edebiyatına Bakış”, Moskova’da Rusça çıkmış hacimli “Arzu, Düşünce, Edebiyat” eleştirileri makaleler koleksiyonu vs. gibi eserleri millî-edebî mirasın ve çağdaş edebî sürecin yeniden değerlendirilmesi açısından önemli adımlar olmuştur.
Halk yazarı Anar’ın «Azerbaycan Edebiyatı, Sanatı ve Kültürü» 3 ciltte toplanan denemelerde ve makalelerde “Söz Yaddaşı” ve “Yaşamak Hakkı” kitaplarında edebiyatımızın ayrı-ayrı simalarının yaratıcılık portreleri canlandırılmıştır.
Son yıllarda Nizamî’nin adını taşıyan Edebiyat Enstitüsü’nün edebî sürece müdahalesi yoğunlaşmıştır. Enstitüde klasik dönem şubeleri ile birlikte, yeni kurulan “Azerbaycan Muhaceret Edebiyatı”, “Azerbaycan-Asiya Edebi İlişkileri”, “Azerbaycan-Türkmenistan-Özbekistan Edebî İlişkileri”, “Edebî Eleştiri”, “Basın Tarihi ve Gazete Yazarlığı”, “Nizamîşünaslık”, “Erken Yeni Dönem Azerbaycan Edebiyatı”, “Çocuk Edebiyatı” şubeleri, “Fuzulîşünaslık ve Edebî Cereyanlar” sektörleri bilimsel araştırmaların edebiyatın tüm yönlerini ve taraflarını kapsamasını sağlamıştır. Enstitünün geleneksel yayınları – “Edebiyat Mecmuası” “Mukayeseli Edebiyatşünaslık” dergileri ile birlikte, yeni “Poetika.izm” dergisi faaliyete başlamış ve ilk sayıları ilgiyle karşılanmıştır.
Elbette, bağımsızlık yıllarında Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi diğer kurumlarında ve ülkemizin yüksek eğitim kurumlarında, ayrıca başkentte ve bölgelerdeki bilimsel merkezlerde de edebiyat bilimini zenginleştiren değerli araştırmalar yapılmış, dikkate değer yayınlar ortaya çıkmıştır. Gururla söylemek mümkündür ki, diğer bilim dallarında olduğu gibi, edebî çalışmalar alanında da, bağımsızlık döneminde ülke çapında büyük bir bilimsel potansiyel oluşmuştur.
Bağımsızlık döneminde Azerbaycan edebiyat biliminin genç gvardiyası oluşmuştur. Elnare Akimova, Besire Azizaliyeva, Lale Hasanova, Nergiz Cabbarlı, Meti Osmanoğlu, Aygün Bağırlı, Aynur Halilova, Eşgane Babayeva, Ramiz Kasımlı, Mehman Hasan, Hanım Zairova, Metanet Vahid, Günay Karayeva, Aygün Orucova, Meral Yakubova, Pervin Nuraliyeva, Aynure Mustafayeva, Elhan Yurdoğlu, Nergiz İsmayılova, Nermin Cahangirova, Turan Teymurov, İlhame Ağazade, Gülnar Kamberova, Fidan Abdürrahmanova, Gülnar Sema, Esmer Hüseynova ve diğerleri klasik bilimsel ekol geleneklerini yaratıcı bir şekilde sürdürüyor, modern edebiyatşünaslık fikri ile yazmaya ve yaratmaya devam ediyorlar.
Azerbaycan’ın bağımsızlık dönemi edebiyatından ve edebiyat bilimi çalışmalarından zengin bir kütüphane oluşturmak mümkündür. Hiç şüphesiz, oluşturulan bilimsel ve sanatsal eserler ayrı ayrı her yazarın veya onların temsil edildikleri bilim ve sanat kurumlarının, genel olarak ise edebiyatımızın ve edebiyat biliminin bağımsız devletimizin ihtişamlı