op die skikkingsproses en die openbare lewe daarna sou hê.
Van die ANC is Thabo Mbeki en Joe Slovo afgevaardig om die minuut te help skryf, terwyl ek en Fanie van der Merwe aangewys is om die Regering by dié proses te verteenwoordig. Ons is sonder omhaal na die snoekerkamer van die Ou Presidensie. Tussen die rookteue deur het Fanie in sy krapperige handskrif die neerslag van die onderhandeling neergepen, terwyl ons almal redekawel en help met die formulering.
Die kwessie van amnestie vir almal wat by dade van politieke geweld betrokke was, het deel uitgemaak van die besprekings tydens die “hoofberaad” waarna dit met die oog op konsensusvorming en formulering na ’n werkkomitee – die vierstuks van ons – verwys is.
Ons het ’n indringende gesprek gevoer en mekaar oortuig dat dit allernoodsaaklik was dat ons die boek van die verlede toemaak en ’n nuwe blaadjie omslaan. Dit het ingehou dat algemene amnestie aan almal aan weerskante van die spreekwoordelike loopgrawe toegestaan word. Om derms uit te ryg oor die geweld en terreur van die verlede gaan ons nêrens bring nie, was ons oortuiging.
Dit was nie moeilik nie om in te sien dat Mbeki en Slovo dit as ’n teenprestasie vir MK beskou het om die radikale in die ANC te paai oor die toegewing dat hulle die gewapende stryd sou opskort. Ons was heel opgewonde oor wat ons as ’n deurbraak beskou het en kom ooreen dat ons dit as ’n voorstel aan ons onderskeie prinsipale sal voorhou.
Juis in daardie stadium daag ministers Kobie Coetsee en Gerrit Viljoen by ons groepie op om na vordering te verneem en klaarblyklik toe te sien dat die twee amptenare nie die Regering uitverkoop nie.
Coetsee het hom onmiddellik heftig teen algemene amnestie verset. Ek en Fanie neem hom eenkant en daar volg ’n driftige debat waartydens ons hom van die meriete van amnestie vir almal probeer oortuig. Ons wys daarop dat as ons dié geleentheid verspeel, ’n uitgerekte heksejag sal volg wat die veiligheidsmagte gaan knou en Umkhonto nog verder ondergronds sal dryf.
Maar Coetsee bly onversetlik en steeks soos ’n donkie. Tydens ’n indringende gesprek met De Klerk probeer ek en Fanie hom van die onbedoelde en fatale gevolge van selektiewe amnestie oortuig, maar ook hy kón of wóú dit nie insien nie.
Coetsee het klaarblyklik gemeen dat met die toestaan van algemene amnestie die kans verspeel sou word om die ANC oor sy menseregtevergrype aan die pen te laat ry. Op die ou end het dit tragies geboemerang en net mooi die teenoorgestelde van wat hy voorsien het, het gebeur. Die Waarheids-en-Versoeningskommissie (WVK) is ingestel waar tydens dié se sittings die sondes van hoofsaaklik die veiligheidsmagte maand ná maand uitgeryg en aan die groot klok gehang is. Coetsee het geskitter in sy afwesigheid by die WVK, waar hy sy dapper standpunte volledig kon verduidelik het.
By die nuuskonferensie die dag ná die ondertekening van die Pretoria Minuut was die eerste tekens van spanning tussen Mandela en De Klerk sigbaar. Dit was vir my duidelik uit albei se lyftaal.
Dit het vermoedelik saamgehang met die ANC se probleme om die opskorting van geweld aan al sy volgelinge te verkoop, want baie van die kamerade het dit as oorgawe beskou. Versetaksies het oral voorgekom en Mandela en sy adjudante het al hul dae gehad om tydens ’n landwye “road show” die ondersteuners op voetsoolvlak tot ander insigte te bring.
Ingevolge ’n bepaling van die Pretoria-ooreenkoms het ’n werkgroep met lede van die Regering en die ANC etlike kere vergader oor die implikasies van die opskortingsbesluit. In September 1990 is ’n voorlopige verslag uitgebring en op 12 Februarie 1991 ’n finale verslag wat as die DF Malan Akkoord bekend gestaan het.
Daarvolgens is ooreengekom dat verskeie aksies wat met struggle-geweld verband hou, nie sou plaasvind nie: van gewapende aanvalle en die geheime stapeling van wapens tot uitlatings wat geweld aanmoedig. Ook is in beginsel ooreengekom dat in ’n demokratiese gemeenskap geen politieke party of beweging ’n private weermag behoort te hê nie. Kennis is geneem dat die ANC “in goeie trou en as ’n bydrae tot die proses met die oog op ’n vreedsame skikking” alle gewapende en verbandhoudende bedrywighede opgeskort het “met die veronderstelling dat die proses tot ’n situasie sal lei waar daar geen terugkeer na gewapende bedrywighede sal wees nie”.
Dit was volgens die akkoord van wesenlike belang dat beheer oor ANC-kaders en wapens wat vroeër die land ingebring is, uitgeoefen word. Openbare betogings sou steeds toegelaat word, maar “massa-aksie” mag nie met geweld en intimidasie gepaardgegaan het nie. Daar is ook ooreengekom dat die veiligheidsmagte en die ANC ’n gesamentlike poging sou aanwend om konfliksituasies te beredder en dat die werkkomitee sou toesig hou oor die toepassing van die ooreenkoms.6
Dit was ’n lofwaardige poging om geweld te bekamp en die vredesproses op koers te hou, maar in die praktyk is die verstandhouding nie afgedwing nie.
In die lente van 1990 was ek bevoorreg om die eerste amptelike besoek deur ’n Suid-Afrikaanse staatshoof aan Amerika – toe die wêreld se enigste supermoondheid – mee te maak. Dit was ook pres. De Klerk se eerste buitelandse besoek sedert die vrylating van Nelson Mandela meer as ses maande tevore.
Van 23 tot 25 September het De Klerk, Pik Botha, die minister van Buitelandse Sake, en ’n Suid-Afrikaanse span Washington besoek.
Die Amerikaners het die rooi tapyt uitgerol van die oomblik toe die SAL Hantam op die Andrews-lugmagbasis buite Washington geland het. Daarna is ons met helikopters na die “reflecting pool” langs die bekende gedenknaald aan die Mall geneem. Dit was ’n besonder gasvrye gebaar van die Amerikaners om ons in die bekende Blair House te laat tuisgaan.
Soos Neil van Heerden, direkteur-generaal van Buitelandse Sake, graag gesê het: “Ons het nie meer handewringend voor die agterdeur gestaan nie. Ons kon met trots deur die voordeur die wêreld se diplomatieke raadsale binnegaan.”
Die hoogtepunt van die besoek was De Klerk se afspraak met pres. George HW Bush in die Oval Office die volgende oggend. Daarna het die afvaardigings van albei lande ’n besonder konstruktiewe werksessie in die Withuis se kabinetskamer gevoer.
De Klerk was op sy stukke. Hy het op sy besonder logiese manier ons voorneme met die skikkingsonderhandelinge in Suid-Afrika verduidelik en klem gelê op die waarborge, die “wigte en teenwigte”, van die regstaat en die beskerming van minderheidsregte. Die nodigheid daarvoor het die Amerikaners oënskynlik moeilik gevind om te begryp. Vandag verstaan hulle dit waarskynlik baie beter; Washington het eers in 2014 by die globale uitdagings van migrasie en minderhede uitgekom.
Die middag het De Klerk en Pik Botha vir James Baker, die deurwinterde minister van buitelandse sake, ontmoet wat ook op ’n baie opbouende gesprek uitgeloop het. Baker het Suid-Afrika as die platform vir Amerikaanse invloed in Afrika gesien en ingesien dat die regeerervaring van die ou regime onontbeerlik vir die nuwe Suid-Afrika sou wees.
De Klerk het by verskeie geleenthede die Amerikaanse media, senatore, kongreslede en sakelui toegespreek. Hy het dit knap gedoen, want hy was ’n uitnemende spreker en anders as sy voorganger, PW Botha, het hy die kuns van internasionale gesprekvoering verstaan en bemeester. Pres. Bush se ruimhartige voorligting oor Suid-Afrika aan die nuusmedia en sy positiewe kommentaar oor die gebeure in die land, het selfs daartoe gelei dat die kongres se swart koukus hom voor stok gekry het.
Bush se kommentaar was deel van die seine wat sy administrasie aan die kongres en die publiek wou stuur om die komende verandering van beleid jeens Suid-Afrika in te lui. Terselfdertyd moes Pretoria voortdurend verreken dat Washington sy eie magspolitieke belange najaag en Suid-Afrika nie alte gou op diplomatieke gebied sou omhels nie. Daar was talle Amerikaanse belangegroepe, sterk beïnvloed deur die ANC, wat vas geglo het dat die NP-regime nie te vertrou was nie. Ons wou glo net die wurggreep van internasionale isolasie verbreek en dan omspring en weer die stryd vir die behoud van die apartheidstaat voortsit.
Ons het goeie en vertroulike inligting daaroor gehad. Tog moet ’n mens opmerk dat dit die soveelste intelligensiedwaling van sommige in Washington was. As hulle goeie inligting gehad het, sou hulle geweet het dat die koeël deur die kerk was; van omdraai na die “ancient regime” was daar tog geen sprake nie.
Toe