degenim tösek; bes degenim besik; altı degenim asık; jeti degenim jelke; segiz degenim serke; toğız degenim torka; on degenim oymak; on bir degenim Kara jumbak” (Bir dediğim bileğidir; iki dediğim eğedir; üç dediğim açkıdır; dört dediğim döşektir; beş dediğim beşiktir; altı dediğim âşıktır; yedi dediğim ense; sekiz dediğim erkeçtir; dokuz dediğim ipek kumaştır; on dediğim yüzüktür; on bir dediğim bilmecedir) gibi sözcük grupları çocuğun kelime dağarcığını zenginleştirir. Eskiden küçük çocuklar her ailedeki kişi sayısını bilmece şeklinde sorarak çözmeye çalışmışlardır. Bu tür bilmeceler “Neşik? Eki kulağı tesik, eşkiñ arık, koyıñ sarık” (Ne kadarcık? İki kulağı delik, keçin sıska, koyunun sarıdır) şeklinde başlıyor. Benzeri şiirlerde soru-cevap şeklindeki türlerine de rastlanmaktadır:
– Köyün nerede?
– Yüksek dağda.
– Koyunun nerede?
– Koç dağında.
– Koyunun ne yer?
– Yavşan otu yer. Çocuğu uykudan uyandırıp, birini koyun; diğerini yılkı, öbürünü de inek, deve gütmeye gönderen yaşam belirtileri de şiirlere konu olmuştur. Dört tülikle ilgili şiirlerin çocuklar için yazılmış olanları çok güzel ve eğlencelidir. Bunların içeriği çoğunlukla güldürme amaçlı olur. Örneğin, “Koyun ile Keçinin Atışması” şiiri okunuşu kolay, anlamlı ve etkileyicidir:
Keçinin:
– Benim yediğim dikendir,
Senin yediğin de dikendir.
Senin kuyruğun niye yassıdır?
sorusuna koyun:
– Benim yediğim kasık (otu),
Senin yediğin de kasık.
Senin kuyruğun niye kalkık?
diye yanıt vermiş.
Onlar atışma sırasında birbirlerini eleştirirler. Koyun süt ve yağının bol ve bunun için hayvanların en bereketlisi olduğunu dile getirmekte, keçi de kendi özelliklerinden bahsederek cevap vermektedir. Sonunda birbirini çekemeyen ikisi “kıran girsin” diye kargış dilerler.
Yağışsız yaz mevsiminin yakıcı sıcakları ile ayazlı kış havaları hayvanları ne kadar rahatsız etmişse, çeşitli hastalıklar da onları o kadar rahatsız etmiştir. Çünkü bazı hastalıklar hayvanların toplu ölümlerine ve kıtlığa yol açar.
“Deve, deve, develer” adlı şiir bir taraftan çocuklara çalışmayı öğütlemekte, bir taraftan da onların dillerini geliştirmektedir.
Çocuk: – Deve, deve, develer!
Tuzun nerede, develer?
Deve: – Balkan Dağlarının başında,
Ballı tavşanın yanında.
Çocuk: – Tarlaya dalıverdim
Kucağım meyveyle doluverdi
Meyvelerimi toprağa verdim
O bana pelin otu verdi
Pelini de ben koyuna verdim
Koyun da bana kuzusunu verdi
Kuzuyu ben misafirlere kestim
Misafir bana kamçısını verdi
Ben kamçıyı kıza verdim
Kız bana düğmesini verdi
Ben düğmeyi göle verdim
Göl bana köpük verdi
Ben köpüğü kavağa verdim
Kavak ağacı bana kabuğunu verdi
Ben kabuğu yeni geline verdim
Gelin bana başörtüsünü verdi
Ben örtüyü anneme verdim
Annem bana aşık43 verdi
Ben aşığı buza verdim
Buz bana suyunu verdi
Ben suyu ineğe verdim
Kara inek bana sütünü verdi
Sütü pişiriyordum
Kelebek geldi süte düştü
Sütün köpüğünü kelebek içip gitti
Baykuş geldi süte düştü
Sütün yarısını o içip gitti
Saksağan geldi o da düştü
Sütü bitirdi o da gitti
Babam gelmişti
Kazanın dibini kazıyıp ona verdim.
Kimi şiirlerde yedi kişi için az gelen keçinin yünü ile eti ve doymak bilmeyen buzağının durumu alay konusu olur.
Çocuklara çokça öğretilen bir konu da tekerlemelerdir. Halk arasında kekeme, tutuk dilli çocukların sayısı az değildir. Tekerleme, çocuğun doğru ve düzgün konuşmasını sağlamıştır.
-Alenşe, hey Taykarbay, hey Taykarbay
Koyunlarını kuru yerde otlat hey Taykarbay
-Pazardan alıp geldiğim bohça
Ben bohça yapmazsam, kim bohçasını yapar.
Çocukların dilini geliştirmekte kullanılan sanatlardan biri de ötirik öleñdir (yalanlama). Çocuklar bunları ezbere okurlardı. Bu tür şiirler çocuğun zihin çevikliğini geliştirir.
Çocuklarla ilgili şiirlerin en değerlisi ninnilerdir. Ninni türünün en güzel örneklerini Divayev toplayıp bastırmıştır.
Nini ninni bebeğim
Ak beşiğe yat bebeğim
Ağlama bebeğim ağlama
Kemik kırıp vereyim
Baykutan kuşunun kuyruğunu
İpe takıp vereyim
Ninni, ninni kar tanem
Koyunun yünü kalpağım.
Başkası için kötü olsa da
Benim için kar tanemsin.
diyerek başlayan şiirler içerikleri ve dili açısından çok değerlidir. Şiirlerde, anne beşikteki oğluna dağda elma toplatır, onu kızlara verdirir. “Altına terlik sereyim, üstünü köpçükle örteyim, düğüne giden anneni, nerede arayıp bulayım.” satırları şaka yollu söylenmiştir.
Gece gündüz uyumadan
Geceleri at besleyip
Atları düşmanlardan koruyup
Delikanlı yiğit mi olacaksın?
Başına kalpak giyip
Düşmanlara meydan okuyup
Cesur kahraman mı olacaksın?
Ellerin hünerli
Usta mı olacaksın?
Güzel konuşan
Söz ustası mı olacaksın? -
Bu satırlarda beşikteki çocuğun geleceğini yorumlama, onun nasıl bir yiğit olarak büyüyeceğini merak etme konuları işlenmiştir. Türkü, şarkı söylemek, çocuklara estetik eğitim vermenin en başlıca tekniğidir.
Evlenme İle İlgili Şiirler
Kazak folklorunda aile kaderi, genç kuşağın büyüyüp muratlarına ulaşması ya da onların sevinç ve üzüntülerini konu alan birçok şiir